“ESG moet in het DNA van iedere advocaat komen.” – In gesprek met Valérie van ’t Lam

Wat maakt ESG voor jou zo fascinerend?

“ESG houdt niet op bij één rechtsgebied. Bijna ieder rechtsgebied wordt geraakt door dit thema. Ik merk dat er verschillende gezichtspunten zijn. Er zijn juridische professionals die menen: je hebt het omgevingsrecht en het ondernemingsrecht. ESG komt in allebei de rechtsgebieden in meer of mindere mate voor maar het blijft deels ook naast de andere rechtsgebieden staan. Andere juridische professionals, zoals ik, hebben de visie dat ESG in het DNA van alle rechtsgebieden hoort te zitten. De wereldwijde situatie op het gebied van klimaat, duurzaamheid en mensenrechten zorgt er volgens mij voor dat iedereen geraakt wordt door ESG, of men het wil of niet. Op dit moment is er een transitie bezig waarin tal van partijen stappen moeten zetten. Het aanpassen aan de wetgeving is in deze transitiefase best ingewikkeld. Burgers en bedrijven moeten ook stappen zetten. Zo wil de industrie het bijvoorbeeld goed doen, maar het is niet mogelijk om de uitstoot van vandaag op morgen te halveren. Bedrijven moeten aan de bak, maar ze moeten tegelijkertijd de tijd krijgen om te begrijpen hoe ze aan nieuwe duurzame wetgeving moeten voldoen en hoe ze dat in de praktijk kunnen brengen.”

Wat zijn de uitdagingen op het gebied van ESG?

“Juridisch gezien is dat volgens mij in de eerste plaats de hoeveelheid aan regelgeving. Die is enorm, door de bomen het bos zien is een uitdaging. Ook is het de vraag hoe wetgeving zich tot elkaar verhoudt. Daarnaast komt het voor dat wetgeving overlapt of tegenstrijdig is. Er is bijvoorbeeld de CSDDD, door velen ook wel de anti-wegkijkwet genoemd, die bedrijven opdraagt om zichzelf te onderzoeken op het gebied van duurzaamheid. Het is op dit moment nog de vraag hoe je dat goed kan doen, daar is veel discussie over. Bovendien overlapt die verplichting deels met andere verplichtingen in onder andere de EU-ontbossingswet, de Batterijenverordening en de Richtlijn Industriële Emissies. Ook is er het voorbeeld van verplicht op te stellen klimaat- of transitieplannen: die zitten in de CSRD, maar ook in de Richtlijn Industriële Emissies. Daar zit dus veel overlap, maar dat moet je wel weten. Daarnaast is regelgeving soms ouderwets. Bedrijven lopen daar onder andere tegenaan op het moment dat ze een stofje of restproduct dat vrijkomt tijdens het productieproces opnieuw willen inzetten in het eigen productieproces of bij het productieproces van andere bedrijven. Normaal gesproken zou het bedrijf dit stofje of restproduct wellicht naar de afvalverwerker afvoeren, maar het is natuurlijk veel duurzamer om het te hergebruiken. Op dit moment staat het afvalstoffenbegrip in de weg. Dit is een breed begrip en het ziet op alles waarvan je je ontdoet. Dat schrikt bedrijven af om restproducten opnieuw te gebruiken, want ze lopen een risico op handhaving. De regelgeving loopt op dit vlak achter de inzichten op het gebied van duurzaamheid aan.”

Zijn er meer onderwerpen waarop de regelgeving ouderwets of onduidelijk is?

“Er is een regel over energiebesparing die al lang bestaat en aanvankelijk onduidelijk was verwoord. Deze regel heeft geleid tot veel juridische procedures. Een zaak die wij jaren geleden behandelden laat goed zien hoe lastig dit soort regelgeving is. Er werd van bepaalde bedrijven, waaronder supermarkten, gevraagd om alle energiebesparende maatregelen te nemen die zich binnen vijf jaar terugverdienen. Online waren er lijstjes te vinden met voorbeelden van de te nemen maatregelen. Bij een supermarkt was het voorstel om deuren te plaatsen waardoor er minder energie werd gebruikt op de koelafdeling. De ondernemer had een andere oplossing gevonden. Uit berekeningen bleek namelijk dat het gunstiger was om de warmte van de koeling te gebruiken voor de verwarming van de rest van de winkel. Het volgen van de aanbevolen maatregel, het plaatsen van deurtjes, zou meer energie kosten. Evengoed werd hem opgedragen om die deurtjes te plaatsen. Wij hebben zijn oplossing succesvol bij de rechter verdedigd. Dit voorbeeld laat volgens mij zien hoe moeilijk het is om regels goed te maken, passend bij de doelstellingen die er zijn.”

ESG raakt vrijwel ieder rechtsgebied. Hoe bereid jij je voor op de veranderingen?

“Ten eerste hoor en leer ik veel van ons internationale netwerk. Die kennis en ervaringen zijn zeer waardevol en daarom besteed ik veel aandacht aan ons internationale netwerk. Ten tweede hebben we binnen Stibbe een ‘ESG focusgroep’ waarvan ik de gezamenlijk voorzitter ben samen met mijn collega Heleen Kersten. Deze groep is opgericht omdat we merkten dat duurzaamheid een belangrijk thema was dat vrijwel ieder rechtsgebied raakt. Iedere praktijkgroep binnen ons kantoor is vertegenwoordigd in de focusgroep. We bespreken trends, ontwikkelingen en ervaringen op het gebied van ESG. Ik merk dat we elkaar op dit gebied echt nodig hebben. ESG stopt niet bij een grens. De focusgroep is een dwarsdoorsnede door alle rechtsgebieden heen. Bij het opstellen van jaarverslagen, waar bepaalde grote bedrijven al mee te maken hebben, komt een term als ‘nadelige gevolgen voor het milieu’ of ‘zeer zorgwekkende stoffen’ voor. Hierbij komt mijn kennis over het bestuursrechtelijk milieurecht goed van pas.”

Hoe zorg je er als advocaat van een kleiner advocatenkantoor voor dat je cliënten goed kan adviseren?

“Dat vroeg ik mij bij de invoering van de Omgevingswet ook af en bij ESG is er ook heel veel en vooral versnipperde wetgeving. Misschien kom je zelf al een heel eind, maar toch denk ik dat het verstandig is om samenwerkingen aan te gaan. Dat kan ook met andere kantoren. Zeker voor de zorgvuldigheid van het advies dat je uitbrengt aan de cliënt is dat belangrijk. Bedrijven willen het goed doen en tonen veel ambitie. Die inzet moet je, voor hun eigen bestwil, soms temmen om handhaving of civiele zaken of strafzaken te voorkomen. Je wilt niet dat er sprake is van greenwashing of dat beloften niet worden waargemaakt.”

Raad jij advocatenkantoren aan om een aparte afdeling voor ESG neer te zetten?

“Deze vraag heeft mij lang beziggehouden en daarin ben ik niet de enige. Sterker nog, een tijd geleden was ik bij een bijeenkomst van Europese milieurechtadvocaten en daar waren meer kantoren die ook stoeiden met deze vraag. Ik weet niet wat het antwoord op deze vraag zou moeten zijn, maar volgens mij moet ESG uiteindelijk in het DNA komen van alle advocaten. Daarom denk ik niet dat er per se een aparte afdeling voor hoeft te zijn, maar ik denk wel dat de verschillende rechtsgebieden elkaar moeten vinden. Bij Stibbe hebben we dus gekozen voor een praktijkoverstijgende aanpak.”

Wat zijn jouw tips over het voorbereiden op ESG als juridisch professional?

“Kennis opdoen over ESG is volgens mij onmisbaar voor iedere advocaat. Ik volg de regelgeving op de voet en bij Stibbe gaan wij het liefst visionair te werk. Wij houden in de gaten wat er in de pijplijn zit en waar we op kunnen anticiperen. Omdat ik geregeld voor Wolters Kluwer schrijf, dwing ik mezelf ertoe om toekomstige wetgeving, nationaal en internationaal, in de gaten houden. Ik neem mijn medewerkers mee in het bijhouden van ontwikkelingen. En in onze ESG focusgroep leer ik over de ontwikkelingen in andere vakgebieden.

Mijn tip aan juridische professionals is om een goed netwerk op te bouwen, ga samenwerkingen aan. Het nut hiervan merkte ik onlangs nog tijdens een zaak over greenwashing. Een deel daarvan zag op het bestuursrecht en een deel op civiel recht. Dan moet je wel samenwerken. Ik raad aan om in je netwerk op zoek te gaan naar versterking. ESG is te breed om alle kennis zelf in huis te hebben.”