Najbardziej skuteczne programy edukacyjne z zakresu prawidłowego żywienia i aktywności fizycznej prowadzone są w środowisku szkolnym. Środowisko szkolne to nie tylko uczniowie i nauczyciele ale także rodziny czy też lokalna społeczność. Szkoła, w której uczeń przebywa przez wiele godzin, musi uwzględniać w swoich działaniach edukacyjnych, wychowawczych i profilaktycznych uwarunkowania rozwojowe i zdrowotne dzieci i młodzieży.
W szkole, gdzie naturalnym procesem jest zarówno nauczanie, jak i kształtowanie postaw, istnieje szereg możliwości wdrażania zasad prawidłowego stylu życia poprzez m.in.: działania edukacyjne, organizację wspólnych śniadań na jej terenie, zwiększanie odsetka uczniów korzystających z prawidłowo zbilansowanych obiadów, zmianę asortymentu produktów spożywczych dostępnych na jej terenie na prozdrowotne, a także wprowadzanie różnych codziennych form aktywności fizycznej wśród uczniów.
Edukacja żywieniowa to element edukacji zdrowotnej, powiązany z żywnością i żywieniem. Obecnie uważa się, że edukacja żywieniowa najczęściej opiera się na rozpowszechnianiu w różnej formie informacji na temat żywności i żywienia. Edukacja żywieniowa została zdefiniowana przez R. ContentoI (2018) jako „kombinacja strategii edukacyjnych, wzmacnianych przez wsparcie środowiskowe; zaprojektowanych w taki sposób, aby ułatwić dobrowolne wykonywanie wyborów oraz podejmowanie zachowań związanych z żywnością i żywieniem, które sprzyjają zdrowiu i samopoczuciu; realizowanych z wykorzystaniem wielu metod, obejmujących działania na poziomie indywidualnym, instytucjonalnym, społecznym i politycznym”.
Edukacja żywieniowa powinna być prowadzona przez wykwalifikowane osoby. W placówkach szkolnych zwykle skierowana jest do dzieci i młodzieży. Jednak ze względu na ogromną rolę rodziców i wychowawców w kształtowaniu prozdrowotnych nawyków żywieniowych, powinni oni również zostać uwzględnieni w procesie edukacji żywieniowej.
Edukacja zdrowotna jest obowiązkowym elementem edukacji w polskim systemie oświaty. Kluczowe w skuteczności edukacji żywieniowej jest to, co i jak zostanie przekazane. Ważne jest, aby dostosować sposób przekazywania treści do możliwości percepcyjnych grupy docelowej.
Szkoła to miejsce, gdzie edukacja żywieniowa może być efektywnie prowadzona. Działania obejmujące całe środowisko szkolne powinny być prowadzone systematycznie, z uwzględnieniem praktycznych, konkretnych działań na terenie placówki.
🔷 Weź udział w bezpłatnym szkoleniu: Otyłość i nadwaga u dzieci - jak im przeciwdziałać w placówkach oświatowych?,
termin 6.12.2024 r., godz. 10:00
Edukacja żywieniowa w sali lekcyjnej
W szkole podstawowej, program zajęć powinien być dostosowany do problemów żywieniowych, sposobu żywienia i możliwości percepcyjnych danej grupy wiekowej. Aby ułatwić nauczycielom prowadzenie zajęć związanych z edukacją żywieniową, eksperci NIZP PZH - PIB opracowali scenariusze zajęć i karty pracy dla dzieci w klasach 1-3. Zajęcia z edukacji żywieniowej mogą być na przykład wkomponowane w obszar edukacji polonistycznej, matematycznej czy też przyrodniczej, poprzez takie działania jak: poznawanie kulturowych tradycji żywieniowych, przeliczanie warzyw i owoców, obserwowanie procesu wzrastania rośliny, ochrona środowiska, a także wspólne przygotowywanie potraw.
Edukacja żywieniowa nierozerwalnie związana jest z problemem zapobiegania marnowaniu żywności. Na wszystkich poziomach edukacyjnych warto poszerzać treści o tematykę mądrego gospodarowania żywnością (tzw. praktyki less waste) – np. uczniowie mogą przeprowadzić w domu analizę ilości wyrzucanej żywności w ciągu tygodnia, by uświadomić sobie skalę problemu. W edukacji żywieniowej powinno się wykorzystywać metody i formy pracy, które aktywizują ucznia, np.: praca w grupach, burza mózgów, filmy edukacyjne z dyskusją. prace plastyczne, gry planszowe, eksperymenty, gry i zabawy ruchowe.
Rola nauczyciela w kształtowaniu zdrowych nawyków żywieniowych
Nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej jest postacią niezwykle istotną i mającą ogromny wpływ na kształtowanie zachowań, nawyków i postaw uczniów. Zatem, aktywny udział nauczyciela w promowaniu zdrowego sposobu żywienia, wykorzystując siłę autorytetu, zwiększa szansę na zaangażowanie uczniów. Nauczyciel stanowi dla uczniów przykład (inspirację). Dlatego warto, aby w szkole spożywał zdrowe posiłki i przekąski oraz wspierał uczniów w realizacji zdrowych nawyków żywieniowych, np. poprzez codziennie wspólne spożywanie drugiego śniadania lub owoców, systematyczne picie wody. Uczniowie z chęcią będą kopiowali zachowania prozdrowotne nauczyciela, który budzi ich szacunek, jest dla nich autorytetem i wzorem do naśladowania. Warto też pamiętać, że swoje nawyki żywieniowe uczniowie często będą przenosili na środowisko rodzinne, gdzie poprzez akceptację rodziców mają szansę wejść do trwałych kanonów żywieniowych wszystkich członków rodziny.
Warsztaty kulinarne
Gotowanie i przyrządzanie posiłków jest nieodłączną częścią naszego życia. Umiejętności przygotowania zbilansowanych posiłków są kluczowe dla zdrowia. Dzieci mające możliwość uczestniczenia w warsztatach z gotowania nabywają cenną wiedzę o tym, jak komponować posiłki, aby były smaczne i zdrowe. Dowiadują się też, jak prawidłowo bilansować posiłki w oparciu o wytyczne tworzone przez ekspertów. Dzieci mające możliwość nauki samodzielnego gotowania chętniej sięgają po warzywa i owoce, dokonują lepszych wyborów żywieniowych i nie boją się próbować nowych smaków. Dodatkowo chętniej pomagają w domu podczas gotowania i mogą podzielić się swoją wiedzą z rodziną.
Prowadzenie szkolnego ogródka
Bardzo interesującą i ekscytującą formą edukacji żywieniowej związaną z poznawaniem rozwoju roślin (warzyw i owoców) jest prowadzenie ogródka szkolnego. Dzieci mają możliwość obserwacji jak z ziarenka powstaje roślina. Są zobowiązane do dbania, podlewania i doglądania ogródka – dzięki temu rozwijają w sobie odpowiedzialność oraz świadomość pochodzenia warzyw i owoców. Uczniowie mogą zbierać owoce i warzywa ze szkolnego ogródka, degustować je, a nawet włączyć do codziennych posiłków. Jeżeli nie ma gdzie wydzielić na terenie szkoły ogródka – można posadzić rośliny w doniczkach (np. szczypiorek, sałatę, natkę pietruszki) a także zioła i ustawić je na parapecie. Dzieci mają wówczas okazję pielęgnować posadzone lub posiane rośliny, obserwować ich wzrost, a zioła np. miętę czy melisę , dodawać do wody pitnej.
Współpraca z rodzicami
Niezwykle istotnym elementem edukacji żywieniowej uczniów jest współpraca z rodzicami. Warto, aby rodzice zapoznali się z najnowszymi zaleceniami żywieniowymi i wdrożyli je w życie. W tym celu, w szkole można organizować dni otwarte, specjalne spotkania z dietetykiem lub przekazywać informacje w formie wykładu poświęconemu zdrowemu stylowi życia. Ponadto rodzicom można udostępnić materiały edukacyjne na temat zdrowego stylu życia i zaleceń żywieniowych dla dzieci w formie cyklicznych e-maili lub ulotek. Współpraca z rodzicami omówiona jest w rozdziale: Współpraca z rodzicami warunkiem sukcesu.
Wprowadzenie dłuższej przerwy śniadaniowej
Spokojne spożycie posiłku jest istotne dla prawidłowego trawienia. Warto wprowadzić dłuższą, co najmniej 15-minutową przerwę śniadaniową. Dzięki temu dzieci mają możliwość zjedzenia posiłku w spokoju i skupieniu. Dzieci, które nie mają czasu na spożycie posiłku, są rozdrażnione, skarżą się na bóle głowy i mają problemy z koncentracją. Zjedzenie drugiego śniadania dostarcza między innymi energię niezbędną do dalszej nauki i zabawy. Temat jest omówiony w rozdziale: Drugie śniadanie w szkole - ważny element zdrowia dziecka.
Wspólne jedzenie śniadania z nauczycielem (klasy 1-3)
W myśl zasady, że przykład idzie z góry dobrze jest wprowadzić dla dzieci możliwość zjedzenia śniadania z nauczycielem. Warto pamiętać, że nauczyciel jest dla dzieci autorytetem. Uczniowie, którzy widzą, że ich nauczyciel spożywa z nimi śniadanie zawierające np. owoce i warzywa, produkty zbożowe pełnoziarniste, chętniej po takie produkty będą sięgać. Taka forma spożycia posiłku jest doskonałą okazją, aby przekazać dzieciom wiedzę na temat zdrowego stylu życia i produktów, które powinny w takim śniadaniu się znaleźć.
Korzystanie z obiadów szkolnych
Uczniowie przebywający w szkole do 6 godzin dziennie powinni zjeść co najmniej jeden posiłek – drugie śniadanie lub ciepłe danie. Natomiast przebywający ponad 6 godzin -powinni w tym czasie spożyć dwa posiłki. Obiady szkolne są gotowane w oparciu o wytyczne zawarte w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2016 r. w sprawie grup środków spożywczych przeznaczonych do sprzedaży dzieciom i młodzieży w jednostkach systemu oświaty oraz wymagań, jakie muszą spełniać środki spożywcze stosowane w ramach żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w tych jednostkach aktualne rekomendacje dotyczące żywienia dzieci i młodzieży. Dzięki temu rodzic ma pewność, że dziecko zje w szkole smaczny i zbilansowany posiłek. Uczniowie spożywający posiłek w szkolnej stołówce poznają nowe smaki i spędzają czas ze swoimi rówieśnikami. Pozwala to na rozwój przyjaźni i trening umiejętności społecznych (wspólne jedzenie posiłku, rozwój dobrych manier przy stole).
Zdrowy sklepik i stołówka szkolna
Zgodnie z wymienionym już powyżej rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2016 roku, w sklepiku szkolnym (także w automatach z napojami i żywnością) sprzedawane produkty muszą spełniać określone kryteria. W przypadku kilku grup produktów określono maksymalną zawartość cukru, soli, tłuszczu. Osoba prowadząca sklepik szkolny jest zobowiązana do zapewnienia asortymentu zgodnego z w/w rozporządzeniem MZ. Warto jednak, aby sklepik szkolny był pod stałą kontrolą dyrektora/nauczycieli, którzy dbają o to, aby asortyment zgadzał się z zapisami określonymi w rozporządzeniu. Ważne jest, aby uczniowie mieli możliwość zakupu zdrowych przekąsek, warzyw, owoców oraz odpowiednio przygotowywanych kanapek. Z produktów do picia najlepiej, aby dostępna była woda i ewentualnie soki. Sklepik szkolny i stołówka to miejsca, w których dzieci mogą wzmacniać swoją wiedzę na temat zdrowego stylu życia poprzez odpowiednie wybory.
W stołówce poprzez kontakt z prawidłowo zbilansowanymi posiłkami uczniowie mają szanse poznać nowe smaki. Warto, aby sklepik szkolny czy stołówka były udekorowane plakatami z informacjami dotyczącymi zdrowych wyborów żywieniowych. Szerzej temat został omówiony w rozdziale: Zdrowy sklepik szkolny jako element edukacji żywieniowej.
Rola dyrektora
Wsparcie dyrektora placówki oświatowej w realizacji edukacji żywieniowej może obejmować m.in. tworzenie środowiska promującego zdrowy sposób żywienia, inicjowanie konkretnych działań i/lub wsparcie personelu w ich realizacji, np.: poprzez włączanie placówki w programy i warsztaty związane z edukacją żywieniową, zakup niezbędnych narzędzi edukacyjnych, umożliwienie dłuższej przerwy śniadaniowej czy stworzenie szkolnego ogródka.
Efektywność programów edukacyjnych
W aspekcie narastającej nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży niezbędne jest podejmowanie prozdrowotnych działań edukacyjnych obejmujących całe środowisko szkolne - uczniów, nauczycieli, rodziców.
Doświadczenia projektu realizowanego przez ekspertów NIZP PZH -PIB (część dawnego IŻŻ) Szkoła Przyjazna Żywieniu i Aktywności Fizycznej w ramach Projektu Szwajcarsko-Polskiej Współpracy KIK-34 współfinansowanego przez MZ prowadzonego celem zmotywowania do podjęcia na terenie tych szkół działań z zakresu przeciwdziałania nadwadze i otyłości potwierdzają efektywność projektów edukacji żywieniowej na terenie szkoły. Ideą programu była szkoła, w której całe środowisko szkolne: nauczyciele, uczniowie i rodzice podejmują wspólne działania dla poprawy i utrzymania swojego zdrowia przez zmianę zachowań żywieniowych i zwiększenia aktywności fizycznej. Program dla szkół i przedszkoli, który zakładał poddanie placówek procesowi certyfikacji, odzwierciedlał działalność tych placówek na rzecz poprawy żywienia i zwiększenia aktywności fizycznej wśród dzieci. Placówka, która pomyślnie wdrożyła program zgodnie z opracowanymi kryteriami otrzymywała Certyfikat Szkoły (Przedszkola) Przyjaznej Żywieniu i Aktywności Fizycznej. Ten 2-letni program obejmował łącznie 1600 placówek z różnych poziomów edukacyjnych (przedszkola, szkoły: podstawowe, gimnazjalne i ponadgimnazjalne) w całej Polsce. Program okazał się sukcesem i przyniósł liczne, wymierne efekty. W wyniku ewaluacji programu stwierdzono, że w szkołach biorących udział w projekcie o 19% wzrosła liczba dzieci jedzących śniadania, o 14% spadła liczba dzieci codziennie spożywających słodycze, o 20% obniżył się odsetek dzieci sięgających codziennie po słodkie napoje. Jednocześnie o 50-60% udało się zwiększyć ich sprawność fizyczną. To spowodowało, że w szkołach objętych programem częstość występowania nadwagi i otyłości spadła o 1%, w tym w szkołach podstawowych aż o 3%.
Pozwala to wnioskować, że w perspektywie program mógłby przynieść dalsze korzyści zdrowotne oraz ekonomiczne w aspekcie kosztów ponoszonych na leczenie skutków otyłości.
Piśmiennictwo
- Gutkowska K., Adamowski J.W.: Edukacja żywieniowa w teorii i praktyce. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 2019.
- Contento I. R.: Edukacja żywieniowa. Wydawnictwo PWN, Warszawa, 2018.
- Mrukowicz J., Rachtan Janicka J.: Żywienie dzieci starszych w: Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży pod red. H. Szajewskiej, A. Horvath. Medycyna Praktyczna, Kraków 2017, s.51-56.
- Wolnicka K., Charzewska J., Taraszewska A., Czarniecka R., Jaczewska-Schuetz J., Bieńko N., Olszewska E., Wajszczyk B., Jarosz M.: Intervention for improvement the diet and physical activity of children and adolescents in Poland. Rocz. Panstw. Zakl. Hig. 2020; 71(4): 383-391. doi: 10.32394/rpzh.2020.0138. PMID: 33355408.
