Opublikowane w programie LEX Prawo Europejskie tegoroczne raporty: "Polscy prawnicy przed TSUE: 2004-2023", "Polscy prawnicy przed ETPC: 1994-2023" oraz "Polskie sprawy podatkowe przed TSUE 2004-2023" dają możliwość nie tylko przyglądnięcia się aktywności polskich prawników przed Trybunałem Sprawiedliwości UE i Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, ale również przeanalizowania polskich spraw rozstrzygniętych przez oba sądy.
Analizując te sprawy, można dowiedzieć się między innymi o ilości spraw zakończonych przez poszczególne sądy w ogóle oraz w zależności od ich tematyki, rodzaju procedury, a nawet w niektórych przypadkach ich wyniku dla konkretnego podmiotu występującego przed sądem. Daje to asumpt do różnego rodzaju porównań, czy pokazuje pewne tendencje.
1. Polska sprawa - sposób rozumienia
Pojęcie "polskiej sprawy" różni się w zależności od tego, którego europejskiego Trybunału dotyczy.
W przypadku TSUE "polska sprawa" to taka sprawa, w której uczestnikiem/uczestnikami postępowania są polskie podmioty zarówno prywatne (osoby fizyczne i prawne) jak i publiczne (np. gminy, organy podatkowe, ZUS), z wyłączeniem rządu polskiego, która zakończyła się wydaniem przez Trybunał wyroku lub postanowienia do końca 2023 r.
W przypadku ETPC "polską sprawą" są wszystkie sprawy dotyczące skarg na nasze państwo, które zakończyły się wydaniem przez Trybunał wyroku lub decyzji do końca ubiegłego roku.
2. Ilość polskich spraw w 2023 r. w porównaniu do lat wcześniejszych
2.1. TSUE
Od wstąpienia Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. (a właściwie od 2005 r., kiedy zostało wszczęte pierwsze postępowanie i zapadło pierwsze orzeczenie w polskiej sprawie) do końca ubiegłego roku przed Trybunałem unijnym odbyło się 450 spraw. Liczba ta rośnie dynamicznie w ostatnich latach. W ubiegłym roku wyniosła ona 57 spraw, co stanowi wzrost o 36 proc. w porównaniu do roku 2022 (42 sprawy). Liczba ta jest również wyraźnie wyższa od ilości spraw we wcześniejszych latach (w 2021 r. były to 44 sprawy; w 2020 r. i 2019 r. po 25 spraw, a w 2018 r. - 31 spraw).
1.2. TSUE i polskie sprawy podatkowe
Szczególną kategorią spraw przed TSUE, którym poświęcony jest osobny raport, są polskie sprawy podatkowe. Jeśli chodzi ich ilość, to w latach 2005-2023 Trybunał rozstrzygnął w sumie 81 spraw odnoszących się do tej problematyki. Warto podkreślić, że ubiegły rok był pod tym względem rekordowy - TSUE wydał aż 9 wyroków o tej tematyce w odpowiedzi na pytania polskich sądów, zwłaszcza w porównaniu do roku 2022, gdy unijny Trybunał zakończył tylko 3 sprawy z Polski. Znacznie lepiej było w latach 2018-2021, ale żaden rok z tego okresu nie dorównał ubiegłorocznemu wynikowi (2021 - 6 spraw; 2020 - 2 sprawy; 2019 i 2018 - po 7 spraw).
1.3. ETPC
W przypadku drugiego z europejskich sądów - Europejskiego Trybunału Praw Człowieka - do końca 2023 r. rozstrzygnięto aż 4.183 polskie sprawy (na marginesie jest to siódmy wynik ilościowy wśród państw-stron Europejskiej Konwencji Praw Człowieka - po Turcji, Włoszech, Rosji, Ukrainie, Francji i Rumunii). Jak widać, ilość polskich spraw przed tym sądem jest aż 11 razy większa niż ilość spraw rozstrzygniętych przez TSUE. Jeśli chodzi o tendencje dotyczące ilości spraw zakończonych przed tym sądem, to rok 2023 był "najlepszym" rokiem od roku 2019, gdy nastąpił gwałtowny spadek ilości spraw w porównaniu do lat wcześniejszych (2019 r. - 104 sprawy, 2018 r. - 179 spraw, 2017 r. - 177 spraw). Dane dotyczące ilości polskich spraw zakończonych decyzją lub wyrokiem ETPC w okresie 2020-2023 wyglądały bowiem następująco: w 2023 r. było 121 spraw; w 2022 - 118; w 2021 - 104, a w 2020 - tylko 91 spraw.
2. Ilość polskich spraw w zależności od ich tematyki
2.1. TSUE
Jeśli chodzi o tematykę polskich spraw rozstrzygniętych przez TSUE do 2023 r., to najwięcej spraw dotyczyło własności przemysłowej (145 spraw - 39 proc.). Drugą najbardziej popularną problematyką były podatki (81 spraw - 22 proc.). Kolejne rodzaje problematyk odstawały wyraźnie ilościowo od dwóch pierwszych. Były to: kredyty frankowe (16 spraw - 4,3 proc.), prawo konkurencji (15 spraw - 4 proc.), pomoc publiczna (13 spraw - 3,6 proc.), ochrona środowiska i energetyka (po 12 spraw, czyli po 3,2 proc.), cywilne postępowanie (11 spraw - 2,9 proc.) i komunikacja elektroniczna (telekomunikacja) z 10 orzeczeniami (2,7 proc.).
2.2. TSUE i polskie sprawy podatkowe
Ponieważ polskie sprawy podatkowe zostały wyodrębnione w osobnym raporcie, warto i w ich przypadku pokusić się o bardziej szczegółowy podział tematyczny. Ów podział narzuca się właściwie w sposób naturalny i opiera się na rodzajach podatków. Wynika z niego, że spośród 81 spraw 79 proc. (64 sprawy) odnosi się do podatku VAT, 10 proc. (8 spraw) - akcyzy, 5 proc. (4 sprawy) - podatku od czynności cywilnoprawnych, 2 proc. (2 sprawy) - podatku dochodowego od osób fizycznych i 1 proc. (1 sprawa) - podatku dochodowego od osób prawnych.
2.3. ETPC
Analizując problematykę polskich spraw rozstrzygniętych przez ETPC, warto na samym początku podkreślić różnicę między sprawami rozpatrywanymi przed tym sądem a sprawami przed Trybunałem unijnym. Po pierwsze, problematyki spraw obu sądów są różne i w raportach opierają się na różnej nomenklaturze: w przypadku TSUE nomenklatura problematyk odnosi zazwyczaj do konkretnych dziedzin prawa (np. prawa podatkowego, postępowania cywilnego), podczas gdy w przypadku ETPC odnosi się wyłącznie do praw zawartych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Z pierwszą różnicą związana jest ściśle druga - dotycząca jednorodności spraw pod względem tematycznym. O ile w przypadku spraw przed TSUE, mamy w większości sytuacji do czynienia ze sprawami dotyczącymi jednej problematyki (np. dotyczącymi tylko podatków lub tylko własności przemysłowej), to wśród spraw przed ETPC, problematyka wielu ze spraw ma charakter wielowątkowy (np. dana sprawa dotyczy prawa do rzetelnego procesu sądowego oraz prawa do skutecznego środka odwoławczego).
Jeśli chodzi o tematykę polskich spraw przed ETPC, to dotyczą one w największym stopniu prawa do rzetelnego procesu sądowego (51 proc. spraw). Kolejne są sprawy z zakresu prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego (18 proc. spraw), zakazu tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (17 proc. spraw), ochrony własności (15 proc. spraw), prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego (12 proc. spraw), prawa do skutecznego środka odwoławczego (10 proc. spraw), zakazu dyskryminacji (4 proc. spraw) oraz swobody wypowiedzi (4 proc. spraw).
3. Specyficzne cechy polskich spraw przed sądami europejskimi
3.1. TSUE: ilości spraw w zależności od procedury
Trybunał unijny wykonuje swoje uprawnienia do orzekania w ramach różnego rodzaju procedur. W przypadku polskich spraw można mówić o następującym podziale i ilościach spraw w zależności od procedury:
- sprawy dotyczące wydawania orzeczeń w trybie prejudycjalnym – 205 spraw,
- skargi skierowane przeciwko decyzjom izb odwoławczych Urzędu Unii Europejskiej ds. Własności Intelektualnej dotyczące stosowania przepisów prawa własności intelektualnej – 145 spraw,
- skargi o stwierdzenie nieważności aktów uchwalanych przez instytucje unijne – 67 spraw,
- spory pomiędzy UE a jej pracownikami – 7 spraw,
- skargi na bezczynność instytucji unijnych – 6 spraw,
- skargi wniesione na podstawie klauzuli arbitrażowej umieszczonej w umowie zawartej przez UE lub w jej imieniu – 5 spraw.
Warto również wspomnieć, że Trybunał Sprawiedliwości rozstrzygnął odwołania w 48 polskich sprawach, które trafiły do niego z Sądu UE. Chodzi przede wszystkim o odwołania od wyroków Sądu UE w sprawie skarg o stwierdzenie nieważności oraz skarg z zakresu prawa własności intelektualnej.
3.2. TSUE: sprawy podatkowe w zależności od ich korzystnego wyniku dla podatników
Jednym z istotnych elementów raportu o polskich sprawach podatkowych przed TSUE są dane dotyczące wyników ich rozstrzygnięć z punktu widzenia podatników. Zgodnie z raportem, na 81 spraw podatkowych zakończonych orzeczeniem prejudycjalnym do końca ubiegłego roku aż 57 zakończyło się sukcesem polskich podatników.
Jeśli chodzi o pozostałe orzeczenia zapadłe w okresie 2004-2023, to 21 orzeczeń (prawie 26 proc.) przyniosło podatnikom niepowodzenie, a w przypadku 3 orzeczeń trudno mówić o korzystnym rozstrzygnięciu dla którejkolwiek ze stron sporu.
3.3. ETPC: sprawy z pełnomocnikiem
Jednym z ważnych pytań, które zostały postawione w raporcie dotyczącym aktywności polskich prawników przed ETPC, było pytanie o to, w ilu sprawach, które dotyczyły skarg na Polskę, skarżącemu towarzyszył pełnomocnik profesjonalny. Okazuje się, że w ciągu ostatnich 12 lat (2012-2023) skarżący przed Trybunałem skorzystali z pomocy pełnomocnika w mniej niż połowie spraw. Ujmując tę kwestię w wartościach liczbowych, na ogólną liczbę 1.674 zakończonych polskich spraw w tym okresie w 734 sprawach (44 proc. spraw) skarżących wspierał adwokat, radca prawny lub inny prawnik. W pozostałych 56 proc. spraw (940 przypadków) skarżący występowali przed ETPC samodzielnie. Jest to wynik lepszy niż podany w ubiegłorocznym raporcie, gdy za okres 2012-2022 współczynnik spraw, w których skarżącym towarzyszyli pełnomocnicy, wyniósł 41 proc, i w raporcie z 2022 r., gdy za okres 2012-2021 współczynnik ten był równy 39 proc. Liczba spraw z pełnomocnikiem zawodowym tylko w danym roku również wzrosła w roku 2023 w porównaniu do roku poprzedniego. O ile bowiem w 2022 roku współczynnik był równy 71 proc. (77 na 109 spraw), o tyle w roku 2023 wzrósł do 75 proc. (89 na 119 spraw).
Autor: Rafał Bujalski, senior product manager LEX Prawo Europejskie
