Regres czy przejściowy kryzys państwa prawnego?Rozstrzygnięcie LIX Konkursu „Państwa i Prawa”
Prof. dr hab. Zbigniew Kmieciak
Uniwersytet Łódzki
Regres czy przejściowy kryzys państwa prawnego?
Narastający populizm i zjawisko określane jako abuzywny konstytucjonalizm skłaniają do pytania: czy możemy mówić jedynie o przejściowym kryzysie czy też regresie państwa prawnego? Dowodem zagrożenia są podjęte w Niemczech w 2024 r. działania zmierzające do uchronienia sądu konstytucyjnego przed losem, który spotkał analogiczne organy w Polsce i na Węgrzech. Podjętą inicjatywę zmian konstytucyjnych uzasadnia się doktryną walczącej demokracji. W latach trzydziestych XX wieku stworzył ją wielki konstytucjonalista i politolog Karl Loewenstein. Zastosowanie środków, które on postulował jest niezbędne także do przywrócenia praworządności w Polsce. Ewidentną przeszkodą w realizacji tego zadania jest okoliczność, którą Karl Loewenstein określił jako przesadny formalizm rządów prawa. Niestety, błędu tego nie ustrzegła się obecna władza.
Słowa kluczowe: praworządność, walcząca demokracja, władza autorytarna, abuzywny konstytucjonalizm, sądownictwo konstytucyjne
Is There a Regression or a Temporary Crisis of the Rule of Law?
The growing populism and the phenomenon referred to as abusive constitutionalism beg the following question: can we only talk about a temporary crisis or about a regression of the rule of law? The proof of the threat are the measures undertaken in Germany in 2024 to protect the constitutional court against the fate that equivalent bodies in Poland and Hungary have suffered. The German initiative of constitutional changes is justified by the doctrine of militant democracy. Karl Loewenstein – a great constitutionalist and a political scientist created that doctrine in the 1930s. The application of the measures which he postulated is also necessary to restore the rule of law in Poland. An obvious obstacle to implement this task is a circumstance which Karl Loewenstein described as ‘the exaggerated formalism of the rule of law’. Unfortunately this mistake has not been avoided by the current government.
Keywords: rule of law, militant democracy, authoritarian power, abusive constitutionalism, constitutional judiciary
Bibliografia:
Barcz J., Grzelak A., Szyndlauer R. (red.), Problem praworządności w Polsce w świetle dokumentów Komisji Europejskiej. Okres „dialogu politycznego” 2016–2017, Warszawa 2020
Barczentewicz M., Uses and Misuses of the Rule of Recognition in Miller, U.K. Const. L. Blog z 12.01.2017 r.
Bourne A.K., Rijpkema B., Militant Democracy, Populism, Illiberalism: New Challengers and Challenges, European Constitutional Law Review 2022, t. 18, nr 3
Brewer-Carías A.R. , Études de droit public comparé, Bruxelles 2001
Chlebny J., Chróścielewski W., Test niezawisłości i bezstronności sędziego –– forma przeciwdziałania kryzysowi w sądownictwie administracyjnym, PiP 2024, nr 6
Ciobanu M., Post-Communist Transitional Justice at 25: Unresolved Dilemmas, Annals of the University of Bucharest. Political Science Series 2014, nr 16
Ciobanu M., The End of the Democracy Transition? Analyzing the Quality of Democracy Model in Post-Communism, [w:] Rule of Law and Democracy, L. Morlino, G. Palombella, Brill Publishing 2010
Florczak-Wątor M., [w:] Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej. Komentarz, red. P. Tuleja, Warszawa 2019
Frandberg Å., From Rechtsstaat to Universal Law-State, Cham–Heidelberg–New York–Dordrecht–London 2014
Garlicki L., Derlatka M., Constitutional Review in the Abusive Constitutionalism (Continuation, Corruption or Disappearance?), [w:] Constitutionality of Law without a Constitutional Court. A View from Europe, red. M. Granat, London–New York 2024
Garlicki L., Niekonstytucyjność: formy, skutki, procedury, PiP 2016, nr 9
Garlicki L., Wystąpienie w ramach zorganizowanej przez Senat konferencji: „Stan przestrzegania Konstytucji RP – Diagnoza”, Warszawa, 11.06.2024 r., materiały z przebiegu konferencji, Przegląd Konstytucyjny (w druku)
Harlow C., Administrative Procedure and the Rule of Law, [w:] Droit comparé de la procedure administrative/Comparative Law of Administrative Procedure, red. J.-B. Auby (przy współpracy T. Perroud), Bruxelles 2016
Hart H.L.A., Pojęcie prawa, Warszawa 1998
Heuschling L., État de droit, Rechtsstaat, Rule of Law, Paris 2002
Holmes S., András Sajó (red.), Militant Democracy. Eleven International Publishing 2004, International Journal of Constitutional Law 2006, t. 4, nr 3
Humphreys S., Theatre of the Rule of Law. Transnational Legal Intervention in Theory and Practice, Cambridge 2010
Jovanovic M., How to Justify ”Militant Democracy”: Meta-Ethics and Game-Like Character of Democracy, Philosophe and Social Criticism 2016, nr 48(2)
Kirshner A.S., A Theory of Militant Democracy: The Ethics of Combatting Political Extremism, Yale University Press 2014
Kmieciak Z., O kwalifikowanej formie nadużycia władzy (refleksje na temat korzystania przez Trybunał Konstytucyjny z instytucji ochrony tymczasowej), PiP (w druku)
Kmieciak Z., O pojęciu rządów prawa, PiP 2016, nr 9
Kmieciak Z., Przywracanie praworządności a reguła uznania – jak uzdrowić TK?, PiP 2024, nr 3
Kmieciak Z., Współczesna dyktatura z wyboru, Gazeta Prawna z 26.04.2016 r., nr 80
Kmieciak Z., Zasada państwa prawnego (Rule of Law) – siedemnasta doroczna międzynarodowa konferencja sądowa sponsorowana przez Furth Family Foundation przy współudziale the University of Michigan Law School oraz International Foundation for Electoral Systems (Malta, 21–23 maja 2014 r.), Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego 2014, nr 4
Landau D., Abusive Constitutionalism, U.C. Davis, Law Review 2013, t. 47
Landau D., Dixon R., Abusive Judicial Review: Courts Against Democracy, U.C. Davis, Law Review 2020, t. 53
Lepsius O., van Ooyen R.C., Schale F., Karl Loewenstein. Des Lebens Überfluß. Erinnerungen eines ausgewanderten Juristen, Tübingen 2023
Łętowska E., Myśli nieuczesane o parlamentaryzmie, [w:] Rola dwuizbowości w ustroju demokratycznym, red. R. Piotrowski, Warszawa 2023
Loewenstein K., Militant Democracy and Fundamental Rights, I, II, The American Political Science Review 1937, t. XXXI, nr 3 i 4
Manow P., Unter Beobachtung. Die Bestimmung der liberalen Demokratie und ihrer Freunde, Berlin 2024
Merkel W., Die Fallstricke der wehrhaften Demokratie
Morlino L., The Two ”Rules of Law”. Between Transition to and Quality of Democracy, [w:] Rule of Law and Democracy, L. Morlino, G. Palombella, Brill Publishing 2010
Pietrzykowski T., Polski kryzys konstytucyjny oczami pozytywisty prawniczego, PiP 2022, nr 3
Radziewicz P., Kontrola konstytucyjności prawa na peryferiach (artykuł recenzyjny), PiP 2024, nr 3
Sajó A. (red.), Militant Democracy, Utrecht 2004
Steinbeis M., Debatte um Demokratie: Es geht hier um alles, Süddeutsche Zeitung z 12.08.2024 r.
Steinbeis M., Die Verwundbare Demokratie, Hanser Verlag 2024
Wójcik A., Niemcy chcą zreformować Federalny Trybunał Konstytucyjny. Polska i Stany Zjednoczone przestrogą, OKO.PRESS z 5.08.2024 r.
Zajadło J., Nieposłuszeństwo sędziowskie, PiP 2016, nr 1
Zimmermann F.W., Schroeter H., Gespräche zum Schutz des Bundesverfassungsgerichts, Bun¬des¬jus-tiz¬mi¬nis¬te¬rium schlägt Grund¬ge¬setz¬än¬de¬rung vor, Legal Tribune Online z 28.03.2024 r.
Zoller E., Introduction to Public Law: A Comparative Study, Leiden 2008
Prof. dr hab. Jerzy Zajadło
Uniwersytet Gdański
Malowanie sprawiedliwości
Opublikowany w 1515 roku fikcyjny dialog Battisty Fiery De iustitia pingenda (O obrazie sprawiedliwości) cieszy się dużym zainteresowaniem współczesnej nauki światowej, podczas gdy w Polsce wydaje się zupełnie nieznany. Na jej tle autor przedstawia problem obrazu sprawiedliwości w sztuce na przestrzeni dziejów kultury europejskiej. Szczególnie interesuje go objaśnianie symbolu sprawiedliwości z oczami związanymi opaską. Prezentowane są także sylwetki Battisty Fiery, Andrei Mantegny i Leona Battisty Albertiego, a także starożytnego idola satyra Momusa.
Słowa kluczowe: sprawiedliwość, De iustitia pingenda, Fiera, Mantegna, Momus
Painting Justice
Battista Fiera's fictional dialogue De iustitia pingenda (On the Painting of Justice), published in 1515, is of great interest to contemporary world scholarship, while in Poland it seems completely unknown. Against its background, the author presents the problem of the image of justice in art throughout the history of European culture. He is particularly interested in explaining the symbol of justice with a blindfold over her eyes. Incidentally, the profiles of Battista Fiera, Andrea Mantegna, and Leon Battista Alberti are also presented, as well as the ancient satyr idol Momus.
Keywords: justice, De iustitia pingenda, Fiera, Mantegna, Momus
Bibliografia:
Alberti L.B., Momus, tłum. S. Knight, red. V. Brown, S. Knight, Cambridge–London 2003
Alciato A., Emblematy, tłum. B. Czarski, Warszawa 2021
Assmann J., Maat. Sprawiedliwość i nieśmiertelność w starożytnym Egipcie, Warszawa 2019
Brant S., Okręt błaznów, tłum. A. Lam, Pułtusk 2010
Brisman S., Maerten van Heemerskerck’s Momus and the moment of critique, RES 2020, nr 73–74
Burckhardt J., Kultura Odrodzenia we Włoszech, tłum. M. Kreczowska, Kraków 2024
Cody S.J., “The Rest He Left Unsaid”. Battista Fiera’s Poetic Commentary on Matnegna’s “Mars and Venus”, Notes in the History of Art 2011, t. 30, nr 4
Cody S.J., Mantegna and the Orators. The Invention of the “Mars and Venus” for Isabella d’Este Gonzaga, Artibus et Historiae 2017, t. 38, nr 75
Coffin D.R., The Villa in the Life of Renaissance Rome, Princeton (New Jersey) 1988
Cyceron, Pisma filozoficzne, t. I, tłum. W. Kornatowski, PWN, Warszawa 1960
Degen B., Justitia ist eine Frau. Geschichte und Symbolik der Gerechtigkeit, Opladen–Farmington Hills 2008
Fiera B., De iustitia pingenda. On the Painting of Justice, red. James Wardrop, London 1957
Gallie W.B., Essentially Contested Concepts, Proceeding of the Aristotelian Society, New Series 1955–1956, t. 56
Gonzales Garcia J.M., The Eyes of Justice. Blindfolds and Farsightednes, Vision and Blindness in the Aesthetics of the Law, Frankfurt am Main 2017
Goodrich P., Legal Emblems and the Art of Law. Obiter Depicta as the Vision of Governance, New York 2014
Grimal P., Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław–Warszawa–Kraków 1990
Hayaert V., Lady Justice. An Anatomy of Allegory, Edinburgh 2023
Hezjod, Narodziny Bogów (Teogonia). Prace i Dni. Tarcza, tłum. J. Łanowski, Warszawa 1999
Huygebaerts S., Martyn G., Paumen V., Pouck T. van, Bousmar E., Rousseaux X., The Art of Law. Artistic Representations and Iconography of Law and Justice in Context, from the Middle Ages to the First World War, Cham 2018
Huygebaerts S., Martyn G., Paumen V., Pouck T. van, The Art. of Law. Three Centuries of Justice Depicted, Tielt 2016
Jay M., Must Justice Be Blind? The Challenge of Images to the Law, Filosofski Vestnik 1996, t. XVII, nr 2
Jones R., ‘What Venus Did With Mars’. Battista Fiera and Mantegna’s ‘Parnassus’, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 1981, t. 44
Jońca M., Jak powinna wyglądać Sprawiedliwość?, [w:] Prawo rzymskie. Marginalia, red. M. Jońca, Lublin 2019
Kalita Z., Leon Battista Alberti. Człowiek jako dzieło sztuki, Zielona Góra 2007
Kalita Z., Leona Battisty Albertiego wizja człowieka i świata, [w:] Szkice o godności człowieka, red. M. Piechowiak, T. Turowski, Zielona Góra 2012
Kallins G.A., Mantegna’s Minerva Overcoming the Vices Reconsidered, Athanor 1994, t. 12
Kamień J., Możejko B., Zajadło J., Zeidler K. (red.), Sąd Ostateczny Hansa Memlinga. Losy-Prawo-Symbole, Gdańsk 2019
Kissel O.R., Die Justitia, Reflexionen über ein Symbol und seine Darstellung in der bildenden Kunst, München 1984
Kleszcz R., Co znaczy „sprawiedliwość”?, Filozofia Nauki 1999, nr 1–2
Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1987
Leach M., Uniwersalny leksykon bóstw, Poznań 1998
Lukian, Dialogi, t. II, tłum. M.K. Bogucki, komentarz W. Madyda, Wrocław 2006
Lukian, Dialogi, t. III, tłum. i komentarz W. Madyda, Wrocław 2006
Mareel S., Call for Justice. Art and Law in the Low Countries (1450–1650), Mechelen 2018
Marsh D., Lucian and the Latins. Humor and Humanism in the Early Renaissance, The University of Michigan Press, Ann Arbor 1998
McClure G., Doubting the Divine in Early Modern Europe. The Revival of Momus, the Agnostic God, New York 2018
Możejko B., Księżniczki i inne. O sześciu średniowiecznych władczyniach, szlachciance i pisarce, Gdańsk 2024
Pearson C., Philosophy Defeated: Truth and Vision in Leon Battista Alberti’s Momus, Oxford Art Journal 2011, t. 34, nr 1
Platon, Państwo, tłum. W. Witwicki, Warszawa 1994
Pleister W., Schild W., Recht und Gerechtigkeit im Spiegel der europäischen Kunst, Köln 1988
Prosperi, A. Justice Blindfolded, tłum. J. Tedeschi, A.C. Tedeschi, Brill, Leiden–Boston 2018
Resnik J., Curtis D., Images of Justice, The Yale Law Journal 1987, t. 96, nr 8
Resnik J., Curtis D., Representing Justice. Invention, Controversy, and Rights in City-States and Democratic Courtrooms, North Haven 2022
Ripa C., Ikonologia, tłum. I. Kania, Kraków 2013
Schild W., Bilder von Recht und Gerechtigkeit, Köln 1995
Smith C., The Apocalypse Sent Up: A Parody of the Papacy by Leon Battista Alberti, MLN 2004, t. 119, nr 1 (Italian Issue Supplement: Studia Humanitatis. Essays in Honor of Salvatore Camporeale)
Verheyen E., The Pantings in the Studiolo of Isabella d’Este at Mantua, New York 1971
Wojciechowski M. (przekład, wstęp i komentarz), Ezop i inni. Wielka księga bajek greckich, przekład, Kraków 2006
Zapolska E., Cnoty teologalne i kardynalne, Kraków 2000
Ziembiński Z., O pojmowaniu sprawiedliwości, Lublin 1992
Dr Marcin Rojszczak
Politechnika Warszawska
Odpowiedzialność za mowę oczywiście bezprawną w mediach społecznościowych w aktualnym orzecznictwie europejskim
W maju 2023 roku ETPC – tym razem w składzie Wielkiej Izby - wydał długo oczekiwany wyrok w sprawie Sanchez v. Francja, potwierdzający dopuszczalność zastosowania sankcji karnych wobec osoby, która przyczynia się do rozpowszechniania mowy nienawiści poprzez brak reakcji na bezprawne wypowiedzi publikowane przez innych użytkowników na własnym profilu w mediach społecznościowych. Wyrok ten wpisuje się w trwający od niemal dekady dialog sądowy dotyczący modelu odpowiedzialności za publikację treści bezprawnych. O ile jednak dotychczas kwestia przeciwdziałania dystrybucji mowy nienawiści była badana głównie w odniesieniu do dostawców usług internetowych, wyrok Sanchez v. Francja kieruje uwagę na odpowiedzialność samych użytkowników – i to nie za ich własne wypowiedzi, ale wypowiedzi innych o których bezprawnym charakterze wiedzą, jednak na nie reagują. Celem artykułu jest zbadanie europejskich standardów prawnych stosowanych w odniesieniu do reagowania na wypowiedzi „oczywiście bezprawne” publikowane w usługach online, w szczególności – mediach społecznościowych. Artykuł omawia ewolucję orzecznictwa dotyczącego odpowiedzialności pośredników internetowych oraz użytkowników usług online – zarówno za działania własne (np. wykorzystanie funkcji typu „lubię to”) jak i aktywności innych osób. W poszczególnych rozdziałach przedstawia ocenę nie tylko wykładni sądów europejskich, ale również kontrowersje związane z jego adopcją przez sądy krajowe państw członkowskich.
Słowa kluczowe: mowa nienawiści, zniesławienie, wypowiedzi oczywiście bezprawne, wolność słowa, informuj i blokuj, odpowiedzialność pośredników internetowych, Facebook, lubię to
Liability for Clearly Unlawful Speech on Social Media in Current European Case Law
In May 2023, the ECtHR – this time sitting as the Grand Chamber – delivered its long-awaited judgment in Sanchez v. France, in which it confirmed the admissibility of criminal sanctions against a person who contributes to the spread of hate speech by failing to respond to unlawful statements published on their own social media profile by other users. This judgment is part of the judicial dialogue that has been taking place for almost a decade on the model of liability for the publication of unlawful content. However, while the issue of countering the dissemination of hate speech has so far been examined mainly in relation to Internet service providers, the Sanchez v. France judgment draw attention on the responsibility of users themselves - not for their own speech, but for the speech of others, the unlawful nature of which they are aware of and to which they nevertheless react. The aim of the article is to examine the European legal standards applied to responding to clearly unlawful (or 'manifestly illegal') speech posted on online services, particularly social media. The article discusses the evolution of case law regarding the liability of online intermediaries and users of online services - both for their own actions (e.g., use of 'like' functions) and for the activities of others. Each section explores not only the interpretation of the European courts, but also the controversy surrounding the adoption of said case law by the national courts of the Member States.
Keywords: hate speech, defamation, clearly unlawful speech (manifestly illegal speech), freedom of expression, notice and takedown, liability of internet intermediaries, Facebook, like
Bibliografia:
Ascone L., Hate and Threat in French Jihadist Propaganda, [w:] Hate speech in Asia and Europe: beyond hate and fear, red. M. Kang, M.-O. Rivé-Lasan, U. -ja Kim, i in., London 2020
Bakalis C., Rethinking cyberhate laws, Information & Communications Technology Law 2018, t. 27, nr 1
Banks J., European Regulation of Cross-Border Hate Speech in Cyberspace: The Limits of Legislation, Criminal Law and Criminal Justice 2011, t. 19
Bliss L., The crown prosecution guidelines and grossly offensive comments: an analysis, Journal of Media Law 2017, t. 9, nr 2
Brown A., What is so special about online (as compared to offline) hate speech?, Ethnicities 2018, t. 18, nr 3
Brown A., Hate speech law: philosophical examination, New York London 2017
Casarez N.B., Content v. Context: Hate Speech and the First Amendment, Communications Lawyer 1993, t. 11, nr 4
Cobbe J., Algorithmic Censorship by Social Platforms: Power and Resistance, Philosophy & Technology 2020, t. 34
Cole M.D., Etteldorf C., Ullrich C., Cross-Border Dissemination of Online Content: Current and Possible Future Regulation of the Online Environment with a Focus on the EU E-Commerce Directive, Nomos Verlagsgesellschaft mbH & Co. KG 2020
Council of Europe, Directorate of Human Rights, Collection of decisions of national courts referring to the convention, Strasbourg 1969
Czeszejko-Sochacka K., "Inność drażni jednakowość” – kilka uwag o problematyce dyskryminacji osób LGBT ze szczególnym uwzględnieniem przepisów kodeksu karnego, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2019, nr 2
Clark M., DRAG THEM: A brief etymology of so-called “cancel culture”, Communication and the Public 2020, t. 5 nr 3–4
De Morree P., Rights and Wrongs under the ECHR: The prohibition of abuse of rights in Article 17 of the European Convention on Human Rights, Intersentia 2016
Delgado R., Stefancic J., Must we defend Nazis? why the First Amendment should not protect hate speech and white supremacy, New York 2018
Demenko A., Urbańczyk M., Politically correct hate speech, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2020, t. 82, nr 3
Downing J.D.H., `Hate Speech’ and `First Amendment Absolutism’, Discourse & Society 1999, t. 10, nr 2
Duh C., Yahoo! Inc. v. LICRA, Berkeley Technology Law Journal 2002, t. 17, nr 1
Eckel P., Rottmeier C., „Liken als Haten“: Strafverfolgung von Hatespeech in Sozialen Netzwerken, Neue Zeitschrift für Strafrecht 2021, nr 1
Fino A., Defining Hate Speech, Journal of International Criminal Justice 2020, t. 18, nr 1
Frosio G., Geiger C., Towards a Digital Constitution, Verfassungsblog z 20.02.2024 r.
Ginsburg J.C., Copyright and Control over New Technologies of Dissemination, Columbia Law Review 2001, t. 101, nr 7
Hatano A., Regulating Online Hate Speech through the Prism of Human Rights Law: The Potential of Localised Content Moderation, The Australian Year Book of International Law Online 2023, t. 41, nr 1
Hołyst B., Kryminologiczna ocena agresji werbalnej, Ius Novum 2020, t. 14, nr 2
Jahn J., Strong on Hate Speech, Too Strict on Political Debate, Verfassungsblog 25.05.2023 r.
Jahn J., Hassrede auf Facebook – eine Herausforderung für die Online-Meinungsfreiheit, Neue Juristische Wochenschrift 2023, nr 32
Jakubowicz A., Algorithms of hate: How the Internet facilitates the spread of racism and how public policy might help stem the impact, Journal & Proceedings of the Royal Society of New South Wales 2018, nr 1
Julià-Barceló R., Koelman K.J., Intermediaty Liability, Computer Law & Security Review 2000, t. 16, nr 4
Kagan E., The Changing Faces of First Amendment Neutrality: R.A.V. v St. Paul, Rust v Sullivan, and the Problem of Content-Based Underinclusion, The Supreme Court Review 1992
Keane D., Attacking Hate Speech under Article 17 of the European Convention on Human Rights, Netherlands Quarterly of Human Rights 2007, t. 25, nr 4
Klonick K., The New Governors: The People, Rules, and Processes Governing Online Speech, Harvard Law Review 2018, t. 131, nr 6
Korpisaari P., From Delfi to Sanchez – when can an online communication platform be responsible for third-party comments? An analysis of the practice of the ECtHR and some reflections on the Digital Services Act, Journal of Media Law 2022, t. 14, nr 2
Krokida Z., Internet Service Provider Liability for Copyright and Trade Mark Infringement: Towards an EU Co-Regulatory Framework, Hart Publishing 2022
Lemmens K., Freedom of Expression on the Internet after Sanchez v France: How the European Court of Human Rights Accepts Third-Party ‘Censorship’, European Convention on Human Rights Law Review 2022, t. 3, nr 4
Mchangam J., Alkiviadou N., Protecting the Freedom of Expression in an Era of “Platformization:” Paving a Road to Censorship?, [w:] Perspectives on Platform Regulation: Concepts and Models of Social Media Governance Across the Globe, t. 1, red. J. Bayer, B. Holznagel, P. Korpisaari, L. Woods, Baden-Baden 2021
Ng E., Cancel Culture: A Critical Analysis, Cham 2022
Oruç T.H., The Prohibition of General Monitoring Obligation for Video-Sharing Platforms under Article 15 of the E-Commerce Directive in light of Recent Developments: Is it still necessary to maintain it?, JIPITEC 2022, t. 13, nr 3
Pasta S., Social Network Conversations with Young Authors of Online Hate Speech Against Migrants [w:] Cyberhate in the Context of Migrations, red. A. Monnier, A. Boursier, A. Seoane, Cham 2022
Peršak N., Criminalising Hate Crime and Hate Speech at EU Level: Extending the List of Eurocrimes Under Article 83(1) TFEU, Criminal Law Forum 2022, t. 33, nr 2
Rojszczak M., Odpowiedzialność za przetwarzanie danych przez portal społecznościowy, Europejski Przegląd Sądowy 2018, t. 10, nr 157
Rosenfeld M., Hate Speech in Constitutional Jurisprudence: A Comparative Analysis, [w:] The Content and Context of Hate Speech, red. M. Herz, P. Molnar, Cambridge University Press 2012
Savin A., EU Internet Law, Cheltenham 2020
Schmid U.K., Kümpel A.S., Rieger D., How social media users perceive different forms of online hate speech: A qualitative multi-method study, New Media & Society 2022
Schwemer S.F., Decision Quality and Errors in Content Moderation, International Review of Intellectual Property and Competition Law 2024, t. 55, nr 1
Smieško I., Criminal Liability of Facebook Reaction Buttons in Environment of the Slovak Republic as a Form of Hate Speech, Societas et iurisprudentia 2016, t. 4, nr 4
Spindler G., Responsibility and Liability of Internet Intermediaries: Status Quo in the EU and Potential Reforms [w:] EU Internet Law, red. T.-E. Synodinou, P. Jougleux, C. Markou, T. Prastitou, Cham 2017
Stoyanova V., Positive obligations under the European Convention on Human Rights: within and beyond boundaries, Oxford 2023
Studer R., Straflosigkeit des Likens – Exemplifikation anhand ehrverletzender Tatsachenbehauptungen auf Facebook, Recht. Zeitschrift für juristische Weiterbildung und Praxis 2018, nr 3
Ullrich C., Unlawful content online: towards a new regulatory framework for online platforms, Baden-Baden 2021
Vese D., Governing Fake News: The Regulation of Social Media and the Right to Freedom of Expression in the Era of Emergency, European Journal of Risk Regulation 2022, t. 13, nr 3
Walther J.B., Social media and online hate, Current Opinion in Psychology 2022, t. 45
Wenguang Y., Regulation on Internet Intermediaries’ Liabilities: Focusing on Illegal Online Hate Speech, [w:] Paradigms of Internet Regulation in the European Union and China, red. C. Krönke, M. W. Müller, W. Tian, W. Yu, Nomos Verlagsgesellschaft mbH & Co. KG 2018
Ziccardi G., Online political hate speech in Europe: the rise of new extremisms, Cheltenham, UK 2020
Prof. dr hab. Ewa Skrzydło-Tefelska
Akademia Leona Koźmińskiego
Wybrane regulacje dotyczące reklamy online i towarzyszące im wyzwania na tle aktu o usługach cyfrowych
Reklama online jest nieodłącznym elementem działalności większości przedsiębiorstw w Unii Europejskiej, z którą prawie każdy Europejczyk ma styczność na co dzień. Akt o usługach cyfrowych przedstawia nową definicję reklamy i wprowadza szereg istotnych zmian w zakresie jej funkcjonowania. Obowiązujące zmiany są odczuwalne dla wszystkich uczestników środowiska internetowego. Przedsiębiorcy, którzy w ramach swojej działalności są dostawcami platform internetowych muszą wypełnić nowe obowiązki, które wynikają z DSA oraz sprostać wyzwaniom im towarzyszącym. Z kolei użytkownicy powinni odczuwać większą transparentność oraz przejrzystość prezentowanych im informacji handlowych. Dodatkowo, w artykule zostały przedstawione najważniejsze wyzwania towarzyszące wdrażaniu Aktu o usługach cyfrowych, w tym pierwsze postępowania sądowe z nim związane.
Słowa kluczowe: reklama, reklama internetowa, akt o usługach cyfrowych, prawo Unii Europejskiej, platformy internetowe
Selected Regulations and Challenges in Online Advertising Under the Digital Services Act
Online advertising is an integral part of activity of most businesses in the European Union and almost every European is exposed to such advertising on a daily basis. The Digital Services Act provides a new definition of advertising and introduces a number of significant changes to its practice. The changes in force are noticeable for all participants in the online environment. Entrepreneurs who are providers of online platforms in the course of their business have to comply with the new obligations that result from the DSA and face the challenges that accompany them. Users, on the other hand, should experience greater transparency and clarity in the commercial information presented to them. The article also outlines the main challenges accompanying the implementation of the Digital Services Act, including the first court proceedings related to it.
Keywords: advertising, online advertising, Digital Services Act, European Union law, online platforms
Bibliografia:
Bar G., [w:] Akt o usługach cyfrowych. Komentarz, red. J. Gołaczyński, R. Skibicki, Warszawa 2024
Gumularz M., Dozwolony zakres reklamy behawioralnej (opartej o profilowanie) wykorzystującej dane osobowe na gruncie DSA, LEX 2024
Lubasz D., W. Chomiczewski W., [w:] Akt o usługach cyfrowych. Komentarz, red. D. Lubasz, M. Namysłowska, Warszawa 2024
Mednis A., [w:] Akt o usługach cyfrowych. Komentarz, red. J. Gołaczyński, R. Skibicki, Warszawa 2024
Soderlund K. i in., Regulating high-reach AI: On transparency directions in the Digital Services Act, Internet Policy Review 2023, t. 13, nr 1
Prof. dr hab. Agnieszka Krawczyk
Uniwersytet Łódzki
Postępowania administracyjne szczególne (artykuł recenzyjny)
Książka dotyczy aktualnego także w Polsce problemu podstawy, zakresu i kształtu odstępstw w przepisach szczególnych od przepisów kodeksowych w systemie prawnym ustanawiającym klasyczny model postępowania administracyjnego. Świadczy to o możliwości adaptacji tradycyjnej kodyfikacji postępowania administracyjnego w zmieniającej się rzeczywistości społecznej. Warunkiem jej władzy normatywnej są jednak jasno określone granice dopuszczalności odstępstw od niej oraz ukształtowane według sprawdzonych wzorców podstawowe instytucje proceduralne.
Słowa kluczowe: kodyfikacja, dekodyfikacja, postępowanie administracyjne szczególne, postępowanie administracyjne odrębne, konstytucyjne gwarancje jednolitości procedury
Special Procedural Law (Review Article)
The book concerns the problem, also topical in Poland, of the basis, scope, and shape of derogations from the Code of Administrative Procedure in special provisions in the legal system that establishes the classic model of administrative proceedings. The book proves the adaptability of the traditional codification of administrative proceedings in the changing social reality. However, the condition for its normative authority is clearly defined limits of admissibility of derogations from it and basic procedural institutions shaped according to proven patterns.
Keywords: codification, decodification, special administrative proceedings, separate administrative proceedings, constitutional safeguards of unification of procedure
Bibliografia:
Babiarz S., Chróścielewski W., Postępowanie podatkowe, [w:] System prawa administracyjnego procesowego, t. IV, Postępowania autonomiczne i szczególne. Postępowania niejurysdykcyjne, red. G. Łaszczyca, A. Matan, Warszawa 2021
Borkowski J., Krawczyk A., Prawo procesowe ogólne, prawo procesowe szczególne, [w:] System Prawa Administracyjnego, t. 9, Prawo procesowe administracyjne, red. R. Hauser, Z. Niewiadomski, A. Wróbel, Warszawa 2020
Chlebny J., Łączenie rodzin cudzoziemców, Warszawa 2022
Chlebny J., Postępowania administracyjne w sprawach cudzoziemców, [w:] System prawa administracyjnego procesowego, t. IV, Postępowania autonomiczne i szczególne. Postępowania niejurysdykcyjne, t. IV, red. G. Łaszczyca, A. Matan, Warszawa 2021
Chmielarz-Grochal A., Sułkowski J., Przegląd orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, Forum Prawnicze 2016, nr 4
Domej T., Die Amtspartei im Verwaltungsverfahren, Wien 2006
Duniewska Z., Górski M., Jaworska-Dębska B., Stahl M., Procedura administracyjna a materialne prawo administracyjne [w:] Procedura administracyjna wobec wyzwań współczesności. Profesorowi zwyczajnemu dr.hab. Januszowi Borkowskiemu przyjaciele i uczniowie, Łódź 2004
Gärner Ch., Parteistellung im AVG und nach einzelnen Materiengesetzen, [w:] Sonderverfahrensrecht, red. M. Holoubek, M. Lang, Wien 2023
Gunacker-Slawisch B., Die Aufzeichnungs- und Anzeigepflichten nach der BAO und nach einzelnen Steuergesetzen – Ist die einheitlichere Regulierung möglich?, [w:] Sonderverfahrensrecht, red. M. Holoubek, M. Lang, Wien 2023
Hengstschläger J., Leeb D., Allgemeines Verwaltungsverfahrensgesetz 1991 (AVG), 1. Teilband §§ 1–36a AVG, Wien 2014
Holoubek M., Nikolay A.L., Offizialmaxime und Untersuchungsgrundsatz – AVG und Materiengesetze, [w:] Sonderverfahrensrecht, red. M. Holoubek, M. Lang, Wien 2023
Jaśkowska M., Atomizacja procedury administracyjnej a tworzenie specustaw inwestycyjnych [w:] Źródła prawa administracyjnego a ochrona wolności i praw obywateli, red. M. Błachucki, T. Górzyńska, Warszawa 2014
Kijowski D.R., Tendencje dekodyfikacji ogólnego postępowania administracyjnego w XXI w., [w:] Idea kodyfikacji w nauce prawa administracyjnego procesowego. Księga pamiątkowa Profesora Janusza Borkowskiego, red. Z. Kmieciak, W. Chróścielewski, Warszawa 2018
Kmieciak Z., Jaki model skodyfikowanej procedury prawnej w administracji?, PiP 2024, nr 4
Kmieciak Z., Polska kodyfikacja postępowania administracyjnego a technika prawotwórstwa, PiP 2020, nr 6
Kofler G., Verfassungsrechtliche Vorgaben für Abweichungen von der BAO, [w:] Sonderverfahrensrecht, red. M. Holoubek, M. Lang, Wien 2023
Krawczyk A., Standardy współczesnej regulacji postępowania administracyjnego [w:] System Prawa Administracyjnego, t. 9, Prawo procesowe administracyjne, red. R. Hauser, Z. Niewiadomski, A. Wróbel, Warszawa 2020
Muzak G., Das österreichische Bundes-Verfassungsrecht. Kommentar, Wien 2020
Newed P., Sonderverfahrensrecht nach dem BFA-Verfahrensgesetz am Beispiel des Asylverfahrens, [w:] Sonderverfahrensrecht, red. M. Holoubek, M. Lang, Wien 2023
Pavlidis L., Verfassungsrechtliche Vorgaben für Abweichungen vom AVG, [w:] Sonderverfahrensrecht, red. M. Holoubek, M. Lang, Wien 2023
Raschauer N., Wessely W. (red.), Kommentar zum VwGVG. Verwaltungsgerichtsverfahrensgesetz, Wien 2018
Schnur R., Einflüsse des deutschen und des österreichischen Rechts in Polen, Berlin New– York 1985
Thienel R., Zeleny K., Die österreichischen Verwaltungsverfahrensgesetze, Wien 2021
Waldhoff Ch., Die Reichsabgabenordnung 1919 – Historischer Kontext, Entstehung, Vorbildfunktion, Steuer und Wirtschaft 2020, nr 2
Prof. dr hab. Katarzyna Banasik
Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
Kwestie intertemporalne przedawnienia karalności przewinień dyscyplinarnych nauczycieli akademickich (artykuł polemiczny)
Na łamach „Państwa i Prawa” (10/2023) ukazał się artykuł Mariusza Bogusza, zatytułowany „W kwestii przedawnienia karalności kwalifikowanych przewinień dyscyplinarnych nauczycieli akademickich (polemika z K. Banasik)” . Wbrew tytułowi nie stanowi on polemiki z moimi poglądami. Ja w moim artykule (Państwo i Prawo 6/2022) zagadnienia wyłączenia przedawnienia karalności przewinień dyscyplinarnych nauczycieli akademickich w aspekcie temporalnym w ogóle nie poruszyłam. W niniejszym artykule dokonuję polemiki z poglądami M. Bogusza, wyrażonymi w kwestiach intertemporalnych przedawnienia karalności przewinień dyscyplinarnych nauczycieli akademickich skierowanych przeciwko dobru nauki (polegających na naruszeniu praw autorskich lub praw pokrewnych albo oszustwie naukowym).
Słowa kluczowe: odpowiedzialność dyscyplinarna nauczycieli akademickich, przewinienia dyscyplinarne przeciwko nauce, przedawnienie karalności, Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce
Intertemporal Issues of the Statute of Limitations of Punishability of Disciplinary Offenses of Academic Teachers (polemic)
Państwo i Prawo (10/2023) published an article by Mariusz Bogusz entitled “On the Time Limitation of the Punishability of Aggravated Disciplinary Offences of Academic Teachers (polemic with K. Banasik)”. Despite the title, it is not a polemic with my views. In my article (Państwo i Prawo 6/2022), I did not touch upon the issue of excluding the limitation of punishability of disciplinary offences of academic teachers in the temporal aspect. In this article, I polemicize with M. Bogusz's views expressed on the intertemporal issues of the limitation of punishability of disciplinary offenses of academic teachers in the form of scientific misconduct (involving a violation of copyright or related rights or scientific fraud).
Keywords: disciplinary liability of academic teachers, disciplinary offences in the form of scientific misconduct, statute of limitations of punishability, Law on Higher Education and Science
Bibliografia:
Banasik K., Przedawnienie karalności przewinień dyscyplinarnych nauczycieli akademickich, PiP 2022, nr 6
Banasik K., Przedawnienie w prawie karnym w systemie kontynentalnym i anglosaskim, Warszawa 2013
Bogusz M., W kwestii przedawnienia karalności kwalifikowanych przewinień dyscyplinarnych nauczycieli akademickich (polemika z K. Banasik), PiP 2023, nr 10
Grześkowiak A., [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. A. Grześkowiak, K. Wiak, Legalis 2024
Marek A., Konarska-Wrzosek V., Prawo karne, Warszawa 2016
Niewęgłowski A., Prawo autorskie. Komentarz, LEX 2024
Sakowicz A., [w:] Kodeks karny. Część ogólna, t. II, Komentarz do art. 32–116, red. M. Królikowski, R. Zawłocki, Warszawa 2010
Ura E., [w:] Akademickie prawo zatrudnienia. Komentarz, red. K. Baran, LEX 2020
Wróbel W., Zmiana normatywna i zasady intertemporalne w prawie karnym, Kraków 2003
Wróbel W., Zoll A., Polskie prawo karne. Cześć ogólna, Kraków 2014
Zieliński J.M., [w:] Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. Komentarz, red. H. Izdebski, J.M. Zieliński, LEX 2023
Zoll A., Nowa kodyfikacja karna w świetle Konstytucji, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 1997, nr 2
Dr Mateusz Radajewski
Uniwersytet SWPS w Warszawie
Podejmowanie przez Sejm uchwały o pociągnięciu Prezesa NBP do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu. Glosa do wyroku TK z 11.01.2024 r., K 23/23
Przedmiotem glosy jest wyrok z 11.01.2024 r., w którym Trybunał Konstytucyjny zbadał możliwość pociągnięcia Prezesa NBP do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu uchwałą Sejmu podjętą bezwzględną większością głosów oraz kwestię obligatoryjnego zawieszenia go w czynnościach w razie podjęcia przez Sejm takiej uchwały wspomnianą większością. Autor podziela stanowisko Trybunału odnośnie do drugiego zagadnienia, wskazując, że konstytucyjna zasada niezależności banku centralnego nie pozwala, by jego prezes mógł być zawieszany w czynnościach uchwałą Sejmu podjętą bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, a zatem taką samą, jaką – zgodnie z Konstytucją – musi dysponować każda stabilna większość rządowa. Krytyczne stanowisko Autor przedstawia w odniesieniu do pozostałych ustaleń Trybunału. W szczególności nie zgadza się on z tezą, że sprzeczna z zasadą niezależności banku centralnego jest sama możliwość postawienia jego prezesa w stan oskarżenia przez Sejm bezwzględną większością głosów. Autor negatywnie ocenia również próbę wykreowania przez TK pozytywnej normy określającej większość wymaganą w takich sytuacjach.
Słowa kluczowe: Narodowy Bank Polski, bank centralny, Trybunał Stanu, odpowiedzialność konstytucyjna, niezależność banku centralnego
Adoption by the Sejm of a resolution to hold the President of the NBP accountable to the Tribunal of State. Glosa to the judgment of the Constitutional Tribunal of 11.01.2024, K 23/23
The subject of this gloss is the judgment of 11.01.2024, in which the Constitutional Court examined the possibility of holding the President of the NBP accountable to the Tribunal of State by a resolution of the Sejm adopted by an absolute majority of votes, as well as the issue of mandatory suspension of him from his duties if the Sejm adopts such a resolution by the said majority. The author shares the Tribunal's position on the second issue, pointing out that the constitutional principle of the independence of the central bank does not allow its president to be suspended by a resolution of the Sejm adopted by an absolute majority of votes in the presence of at least half of the statutory number of deputies, and therefore the same as any stable government majority must have, according to the Constitution. The author takes a critical view of the Tribunal's other findings. In particular, he disagrees with the thesis that it is contrary to the principle of the independence of the central bank to allow the Sejm to indict its president by an absolute majority of votes alone. The author also takes a negative view of the Tribunal's attempt to create a positive norm defining the majority required in such situations.
Keywords: National Bank of Poland, central bank, State Tribunal, constitutional responsibility, independence of the central bank
Bibliografia:
Brzozowski W., Niezależność konstytucyjnego organu państwa i jej ochrona, Warszawa 2016
Huterski R., Niezależność banku centralnego, Toruń 2000
Kosikowski C., Pozycja Narodowego Banku Polskiego i jego organów w prawie polskim, PiP 2002, nr 11
Kustra A., Wznowienie postępowania w następstwie stwierdzenia niekonstytucyjności pominięcia prawodawczego, [w:] Skutki wyroków Trybunału Konstytucyjnego w sferze stosowania prawa, red. M. Bernatt, J. Królikowski, M. Ziółkowski, Warszawa 2013
Łacny J., Pociągnięcie Prezesa Narodowego Banku Polskiego do odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Stanu a ochrona jego niezależności w prawie Unii Europejskiej, PiP 2024, nr 6
Mordwiłko J., W sprawie statusu organów centralnego banku państwa (art. 227 Konstytucji RP), Przegląd Sejmowy 2002, nr 5
Naleziński B., [w:] Polskie prawo konstytucyjne, red. P. Tuleja, Warszawa 2024
Podkowik J., Charakter i skutki prawne wyroków stwierdzających niekonstytucyjność pominięcia prawodawczego, Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego 2017, nr 2
Radziewicz P., Glosa do postanowienia SN z 29 kwietnia 2010 r. (sygn. akt IV CO 37/09), Przegląd Sejmowy 2011, nr 2
Radziewicz P., Kontrola konstytucyjności zaniechań ustawodawczych przez Trybunał Konstytucyjny, PiP 2013, nr 9
Sokolewicz W., [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. V, red. L. Garlicki, Warszawa 2007
Stefanicki R., Zaniechanie a pominięcie ustawodawcze. Spór o granice kognicji Trybunału Konstytucyjnego, Przegląd Sądowy 2017, nr 1
Szmyt A., W sprawie statusu organów centralnego banku państwa (art. 227 Konstytucji RP), Przegląd Sejmowy 2002, nr 5
Zubik M., Narodowy Bank Polski (Analiza konstytucyjno-ustrojowa), PiP 2001, nr 6
Dr Jarosław Sułkowski
Uniwersytet Łódzki
A Monologue or a Dialogue of the Courts? The Unwelcome Response of the CJUE to the Questions of the Spanish Supreme Court. Commentary on the Judgment of the Court of Justice of the European Union (Grand Chamber) of 19 December 2019, C-502/19
The judgment of the Court of Justice regarding the immunity of O. Junqueras has understandably generated great interest among Spanish lawyers, in particular in the context of the dialogue between the Spanish justice system and the Luxembourg Court. The doubts that arose in connection with the CJEU judgment regarding the relevance of the preliminary questions raise questions about the authenticity of the dialogue between the CJEU and the Tribunal Supremo in this case. The apparent nature of this dialogue is indicated, among others, by: conducting criminal proceedings by the Tribunal Supremo, despite the real doubts declared by this body as to whether Oriol Junqueras enjoys European immunity. An equally important question is why the CJEU did not examine whether there was a loss - due to the change in the criminal trial situation of the Catalan politician - of the tribunal's jurisdiction to interpret EU law in the case in question? Finally, one should ask, why, when assessing the effects of the European Court's judgment, did the Tribunal Supremo of Spain refer them only to future criminal proceedings, limiting itself to stating that the interpretation of EU law made in the judgment of December 19, 2019 did not change the legal position of Oriol Junqueras? A quite probable (unfortunately) answer to these questions is the conclusion that both tribunals: the questioning and answering tribunals did not engage in dialogue. The continuation of the criminal trial and the sentencing of the persons against whom it was conducted deprived the preliminary questions of their relevant character. From that moment on, the procedural cooperation of the tribunals took the form of two separate monologues.
Keywords: loyal cooperation, preliminary ruling, the effects of the judgement by the CJEU, relevance of the preliminary ruling
Monolog czy dialog sądów? Niechciana odpowiedź TSUE na pytania Sądu Najwyższego Hiszpanii. Komentarz do wyroku TSUE (Wielka Izba) z 19.12.2019 r., C-502/19
Wyrok Trybunału Sprawiedliwości w sprawie immunitetu O. Junquerasa spotkał się, co zrozumiałe, z dużym zainteresowaniem hiszpańskich prawników, w szczególności w kontekście dialogu między hiszpańskim wymiarem sprawiedliwości a trybunałem luksemburskim. Wątpliwości, które zrodziły się w związku z wyrokiem TSUE dotyczące relewantności pytań prejudycjalnych, każą postawić pytanie o autentyczność niniejszej sprawie dialogu między TSUE a Tribunal Supremo. Na pozorność tego dialogu wskazuje m.in. prowadzenie przez Tribunal Supremo postępowania karnego, wbrew deklarowanym przez ten organ rzeczywistym wątpliwościom co do tego czy Oriol Junqueras korzysta z immunitetu europejskiego. Równie ważkie jest pytanie o to, dlaczego TSUE nie zbadał, czy doszło do utraty – z uwagi na dokonanie zmianę sytuacji karnoprocesowej katalońskiego polityka – jego właściwości trybunału do dokonania w przedmiotowej sprawie wykładni prawa UE? Dlaczego wreszcie – należy spytać – oceniając skutki wyroku europejskiego trybunału, Tribunal Supremo Hiszpanii odniósł je wyłącznie do przyszłych postępowań karnych, ograniczając się do stwierdzenia, że wykładnia prawa UE dokonana w wyroku z 19.12.2019 r. nie zmieniła pozycji prawnej Oriola Junquerasa? Dość prawdopodobną (niestety) odpowiedzią na te pytania jest konkluzja, zgodnie z którą oba trybunały: pytający i odpowiadający nie prowadziły dialogu. Kontynuacja procesu karnego i skazanie osób, przeciwko którym był on prowadzony pozbawiła pytań prejudycjalnych relewantnego charakteru. Od tego momentu procesowa współpraca trybunałów przybrała formę dwóch odrębnych monologów.
Słowa kluczowe: lojalna współpraca, orzeczenie wstępne, skutki orzeczenia TSUE, trafność orzeczenia wstępnego
Bibliography:
Aranda Alvarez E., El caso Junqueras. Comentario a ła sentencia C-502/19 del Tribunal de Justicia de la Unión Europea, de 19 de diciembre de 2019, sobre la inmunidad de los diputados al Parlamento Europeo, 108 Revista de las Cortes Generales (2020).
Grzybowski T. Pytanie prejudycjalne sądu administracyjnego do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. In: B. Dauter (ed.), Lex Navigator Postępowanie Administracyjne (Wolters Kluwer 2019).
Hardt S. Fault Lines of the European Parliamentary Mandate: The Immunity of Oriol Junqeuras Vies, 16 European Constitutional Law Review (2020).
Hardt S. Parliamentary Immunity, A Comprehensive Study of the Systems of Parliamentary Immunity of the United Kingdom, France, and the Netherlands in a European Context (Interesentia 2013).
Saenz de Santa Maria P.A., Nadie es perfecto: El TJUEy el TS en el assunto de la elección de Oriol Junqueras al. Parlamento Europeo, 50 Revista General de Dereecho Europeo (2020).
Valles Cavia J.A., La adquisición de la condición de parlamentario europeo y ei alcance tempraly material de su inmunidad A propósito de la sentencia del TJUE en el asunto Junqueras Vies, 65 Revista de Derecho Comunitario Europeo (2020).
Wilbrandt-Gotowicz M, Instytucja pytań prawnych w sprawach sądowoadministracyjnych (Wolters Kluwer 2010).
