Ochrona praw człowieka w ramach przymusowego arbitrażu sportowegoAndrzej Wach
doktor habilitowany nauk prawnych, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, Katedra Postępowania Cywilnego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Warszawski; radca prawny, Polska
ORCID: https://orcid.org/0000-0002-6196-2794
Ochrona praw człowieka w ramach przymusowego arbitrażu sportowego
We współczesnym prawie arbitrażowym przeważa pogląd o braku bezpośredniego związania arbitrów międzynarodowymi traktatami dotyczącymi praw człowieka. Zgodnie jednak z orzecznictwem strasburskim zapatrywanie to nie powinno odnosić się do arbitrażu przymusowego wynikającego tak z postanowień ustawowych, jak i z klauzuli arbitrażowej przez odesłanie. W sferze sportu przy uwzględnieniu tej drugiej konstrukcji działa zwłaszcza Trybunał Arbitrażowy ds. Sportu (CAS) w Lozannie rozpatrujący przeważającą część międzynarodowych sporów sportowych. Przy ich załatwianiu ujawnia się swoista konkurencja pomiędzy konstrukcją lex sportiva chroniącą moralność w sporcie oraz interesy międzynarodowych i krajowych federacji sportowych a ogólnymi zasadami prawa. Te drugie pozwalają łagodzić rygorystyczne niekiedy skutki wyłączenia przez przepisy sportowe (w tym lex sportiva) norm prawa państwowego. Ostateczną granicą ochrony praw człowieka w sporcie staje się, w razie konieczności, klauzula porządku publicznego.
Słowa kluczowe: arbitraż przymusowy, prawa człowieka, ogólne zasady prawa, klauzula porządku publicznego, arbiter, prawa podstawowe, Trybunał Arbitrażowy ds. Sportu w Lozannie
Dr Hab. Andrzej Wach, professor of the University of Warsaw
Department of Civil Proceedings, Faculty of Law and Administration, University of Warsaw; legal counsel, Poland
ORCID: https://orcid.org/0000-0002-6196-2794
Protecting human rights in compulsory sports arbitration
In contemporary arbitration law, the prevailing view is that arbitrators are not directly bound by international human rights treaties. However, in accordance with Strasbourg case law, this approach should not apply to compulsory arbitration arising from either the provisions of statutory law or the arbitration clause by reference. In the sports sphere, taking into account the latter structure, the Court of Arbitration for Sport (CAS) in Lausanne predominantly considers international sports disputes. When dealing with them, specific competition is revealed between the structure of lex sportiva, which protects morality in sport, as well as the interests of international and national sports federations, and the general principles of law. These principles enable the mitigation of the sometimes stringent effects of the exclusion of provisions of state law by sports regulations (including lex sportiva). If necessary, the public policy clause becomes the ultimate limit of protection of human rights in sport.
Keywords: compulsory arbitration, human rights, general principles of law, public policy clause, arbitrator, fundamental rights, Court of Arbitration for Sport in Lausanne
Bibliografia / References
Adolphsen J., Internationale Dopingstrafen, Tubingue 2003.
Baddeley M., Le sportif, sujet ou objet? La protection de la personnalité, Basel 1996.
Bell A., Dispute Resolution and Applicable Law Clauses in International Sports Arbitration, „Australian Law Journal” 2010/84.
Bodnar A., Płoszka A., Wpływ Europejskiej Konwencji Praw Człowieka na postępowanie polubowne (arbitraż), „ADR Arbitraż i Mediacja” 2013/3.
Brzozowski W., Krzywoń A., Wiącek M., Prawa człowieka, Warszawa 2023.
Bucher A., Le nouvel arbitrage international en Suisse, Bâle, Francfort-sur-le-Main 1988.
Cannivet G., Le droit du sport devant le Conseil constitutionnel, „Revue française de droit administrative” 2009/3.
Foster K., Lex sportive. Transnational Law in Action, „The International Sports Law Journal” 2010/3–4.
Fouchard Ph., Suggestions pour accroitre l’effacité internationale des sentences arbitrales, „Revue de l’arbitrage” 1998/4.
Haas U., Applicable law in football - related disputes – The relationship between the CAS Code, the FIFA Statutes and the agreement of the parties on the application of national law, „CAS Bulletin” 2015/2.
Haas U., Role and application of the European Convention on Human Rights, „International Sports Law Review” 2012/3.
Jarrosson Ch., L’arbitrage et la Convention européenne des droits de l’homme, „Revue de l’arbitrage” 1989/3.
Kamgaing P.-C., L’arbitrage des conflits a l’aune des droits fondamentaux, „Signatures internationals. Associations française des docteurs en droit” 2021/4.
Karrer P.A., Straub P.A., Switzerland [w:] Practitioner’ s Handbook on International Arbitration and Mediation, Munich 2002.
Kaufmann-Kohler G., Rigozzi A., Arbitrage international. Droit et pratique a la lumiere de la LDIP, Berne 2006.
Klein F.E., A propos de l’exécution en Suisse des sentences arbitrales étrangeres [w:] Festgabe zum Schweizerischen Juristentag 1985, Bâle 1985.
Krześniak E.J., Ustawa o sporcie. Komentarz, Warszawa 2020.
Lalive P., Poudret J.-F., Reymond C., Le droit de l’arbitrage interne et international en Suisse, Lausanne 1989.
MacCormick N., Questioning Sovereignty: Law, State and Nation in the European Commonwealth, New York – Oxford 1999.
Maisonneuve M., Le Tribunal Arbitral du Sport et les droits fondamentaux des athletes, „Revue des droits et libertés fondamentaux” 2007/9.
Mavromati D., Reeb M., The Code of the Court of Arbitration for Sport, Commentary, Cases and Materiale, Alphen aan den Rijn 2015.
Morange J., Sport et droits de l’homme, Jurisport: la revue juridique et economique du sport, „Juris editions, Dálloz” 1992/22.
Mourre A., Le droit français de l’arbitrage international face a la Convention européenne des droits de l’ homme, „Gazette du Palais” z 2.12.2000 r.
Netzle S., Arbitration Agreements by reference to regulation of sports organizations, „Associations Suisse de l’arbitrage”, Spécial Series nr 11, „Arbitration of Sport Related Dispute’’, Geneve 1999.
Niboyet M.-L., Incertude de la Convention europeénne des droits de l’homme en droit français de l’arbitrage international: l’ arret Cubic de la Cour de cassation, „Les Cahiers de l’arbitrage” 2002/1.
Nowicki M.A., Wokół Konwencji Europejskiej. Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Warszawa 2021.
Patocchi P.M., Switzerland [w:] The Practitioner’s Handbook on International Arbitration and Mediation, Huntington 2003.
Paulsson J., Arbitration of International Sport Disputes [w:] The Court of Arbitration for Sport 1984–2004, red. I.S. Blackshaw, R.C.R. Siekmann, J. Soek, The Hague 2006.
Pinna A., Le vicissitudes du Tribunal arbitral du sport: contribution a l’ etude de l’arbitrage des sanctions disciplinaires, „Gazette du Palais” z 20.05.2004, nr 141.
Pinna A., Réflexions sur l’arbitrage force, „Les Cahiers de l’Arbitrage” 2011/5.
Reeb. M. (red.), Recueil des sentences du TAS, I, 1996–1998, Berne 1998.
Reeb. M. (red.), Recueil des sentences du TAS, II, 1998–2000, The Hague 2001.
Reeb, M. (red.), Recueil des sentences du TAS, III, 2001–2003, The Hague 2004.
Rigozzi A., L’arbitrage international en matiere de sport, Bâle 2005.
de la Rochefaucould E., The fondamental rights of the parties before the CAS, „CAS Bulletin” 2021/1.
Silance L., Les ordres juridiques dans le sport [w:] Sport et droits, red. E. Bournazel, Bruxelles 2000.
Simon G., L’applicabilité de la Convention européenne des droits de l’homme aux arbitrages du TAS: réflexions sur le sens et la portée de l’arret de la Cour Européenne des Droits de l’Homme du 2 octobre 2018, mutu et pechstein, Séminaire Budapest, octobre 2019, „CAS Bulletin”, Lausanne 2020.
de Sousa Santos B., Law: A Map of Misreading, Toward a Postmodern Conception of Law, „Journal of Law and Society” 1987/3.
Wach A., Próba ujęcia sportowej odpowiedzialności dyscyplinarnej jako odpowiedzialności cywilnoprawnej, „Przegląd Sądowy” 2023/11–12.
Wach A., Znaczenie koncepcji pluralizmu prawnego i lex mercatoria dla rozwoju pojęcia lex sportiva, „Przegląd Prawa Handlowego” 2023/12.
Wyler R., La convention d’arbitrage en droit du sport, Lausanne 1996.
Piotr Krzysztof Sowiński
doktor habilitowany nauk prawnych, profesor Uniwersytetu Rzeszowskiego, kierownik Zakładu Prawa Karnego Procesowego, Instytut Nauk Prawnych; radca prawny, Polska
ORCID: https://orcid.org/0000-0003-2210-5877
Tajemnica tłumacza w polskim procesie karnym. Uwagi na tle art. 180 § 1 Kodeksu postępowania karnego oraz art. 199 w zw. z art. 204 § 3 Kodeksu postępowania karnego
Tajemnica tłumacza nie ma zbyt bogatej literatury, choć jest to problem o dużym znaczeniu praktycznym. Najczęściej jest on poddawany analizie z perspektywy rozwiązań dotyczących tłumaczy przysięgłych, ale jest to ujęcie zbyt wąskie, pomija bowiem sytuację tłumaczy ad hoc. W obu przypadkach ich zwolnienie z tajemnicy może nastąpić w trybie art. 180 § 1 k.p.k., przy czym autor formułuje tezę, że na zakres tego zwolnienia wpływa zakaz dowodowy z art. 199 k.p.k. Zakaz ten, choć odnosi się wprost do sytuacji biegłego, to na podstawie art. 204 § 3 k.p.k. powinien być stosowany odpowiednio także do tłumacza. Sformułowano w tekście postulaty poszerzenia zakazu dowodowego dotyczącego tłumacza w kierunku pozwalającym na pełną ochronę tajemnicy obrończej, tajemnicy spowiedzi oraz tajemnicy związanej z ochroną zdrowia psychicznego.
Słowa kluczowe: tłumacz, biegły, proces karny, tajemnica zawodowa, zwolnienie z tajemnicy zawodowej, prawo do obrony, tajemnica spowiedzi, tajemnica psychiatryczna
Dr hab. Piotr Krzysztof Sowiński, professor of the University of Rzeszów
Head of the Criminal Procedures Department, Institute of Legal Studies; legal counsel, Poland
ORCID: https://orcid.org/0000-0003-2210-5877
Interpreter’s confidentiality in Polish criminal proceedings. Comments in the light of Article 180 § 1 of the Criminal Procedures Code and Article 199 in conjunction with Article 204 § 3 of the Criminal Procedures Code
Translator secrecy does not have particularly extensive literature, although it is a problem of great practical importance. It is most often analysed from the point of view of solutions regarding sworn interpreters, but this approach is too narrow, as it ignores the situation of ad hoc interpreters. In both cases, they may be released from secrecy in the procedure of Article 180 § 1 of the Criminal Procedures Code (CPC), whereby, the author formulates the thesis that the scope of this release is affected by the evidentiary prohibition in Article 199 CPC. Although this prohibition refers directly to the situation of an expert witness, pursuant to Article 204 § 3 of the Criminal Procedures Code, it should also be applied accordingly to an interpreter. The article postulates that the evidentiary prohibition regarding the interpreter should be expanded in such a direction that allows for the full protection of defence secrets, confessional secrets and secrets related to the protection of mental health.
Keywords: interpreter, expert witness, criminal trial, professional secrecy, release from professional secrecy, right to a defence, confessional secrecy, psychiatric secrecy
Bibliografia / References
Cora Ł., Minimalne gwarancje prawa do rzetelnego procesu karnego w początkowym etapie ścigania, „Folia Iuridica Universitatis Wratislaviensis” 2020/9 (2).
Eichstaedt K. [w:] Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, red. D. Świecki, LEX 2024.
Eichstaedt K.Z. [w:] K. Bobińska, P. Gałecki, K.Z. Eichstaedt, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Komentarz, LEX 2016.
Fingas M., Prawo oskarżonego do tłumaczenia ustnego oraz pisemnego w polskim procesie karnym na tle dyrektywy 2010/64/UE z 20.10.2010 r., „Przegląd Sądowy” 2019/6.
Grochowska N., Tajemnica spowiedzi w prawie kanonicznym, „Kościół i Prawo” 2017/6 (19).
Gruszecka D. [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. J. Skorupka, Legalis 2023.
Grzegorczyk T., Kodeks postępowania karnego. Tom I. Artykuły 1–467. Komentarz, LEX 2014.
Grzegorczyk T., Tylman J., Polskie postępowanie karne, Warszawa 2011.
Kaczocha M. [w:] M. Mazuryk, M. Kaczocha, Ustawa o zawodzie tłumacza przysięgłego. Komentarz, LEX 2011.
Korcyl-Wolska M., Uwagi o obowiązku wzywania tłumacza w polskiej procedurze karnej, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1965/3.
Komisja Kodyfikacyjna RP – Sekcja Postępowania Karnego, Projekt ustawy postępowania karnego, Warszawa – Lwów 1926–1927.
Kunicka-Michalska B., Ochrona tajemnicy zawodowej w polskim procesie karnym, Warszawa 1972.
Kwiatkowski Z., Zakazy dowodowe w procesie karnym, Katowice 2001.
Kwiatkowski Z., Zakaz przesłuchiwania mediatora jako świadka w znowelizowanym Kodeksie postępowania karnego [w:] Polski proces karny i materialne prawo karne w świetle nowelizacji z 2013 roku. Księga jubileuszowa dedykowana Prof. Januszowi Tylmanowi z okazji Jego 90. urodzin, red. T. Grzegorczyk, R. Olszewski, D. Świecki, M. Zbrojewska, Warszawa 2014.
Marszał K., Proces karny, Katowice 1998.
Nowak P., Zasady porozumiewania się zatrzymanego z adwokatem oraz tymczasowo aresztowanego z obrońcą w Kodeksie postępowania karnego w aspekcie konstytucyjnym oraz prawnomiędzynarodowym, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2013/1.
Pawelec Sz., Wadliwość opinii biegłego w procesie karnym jako pochodna błędów zawartych w postanowieniu o jej dopuszczeniu, „Prokuratura i Prawo” 2014/4.
Prawdzik P., Aspekty tajemnicy zawodowej tłumacza przysięgłego, „Acta Universitatis Resoviensia” 2021/2 (33).
Reduta M., Zawód, profesja i kultura profesjonalna, „Optimum. Studia Ekonomiczne” 2015/2 (74).
Sowiński P.K., Zachowanie tajemnicy spowiedzi w sprawach karnych, cywilnych i administracyjnych jako warunek realizacji konstytucyjnego prawa do wolności sumienia i religii, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2022/6 (68).
Stefański R.A. [w:] J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S.M. Przyjemski, S. Zabłocki, R.A. Stefański, Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom I, LEX 1998.
Urbaniak-Mastalerz I., 13.1.3. Biegły [w:] Strony i inni uczestnicy postępowania karnego. System Prawa Karnego Procesowego, tom VI, red. C. Kulesza, Warszawa 2016.
Waltoś S., Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2002.
Antoni Żukowski
adwokat, doktorant w Szkole Doktorskiej Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, Polska
ORCID: https://orcid.org/0000-0003-3866-4753
Koszty oczywiście niecelowego wszczęcia postępowania egzekucyjnego
Artykuł dotyczy istotnej dla praktyki postępowania egzekucyjnego kwestii opłaty naliczanej przez komornika sądowego w razie sytuacji określonej jako „oczywiście niecelowe wszczęcie postępowania egzekucyjnego. W artykule dokonano analizy przepisów oraz ich wykładni proponowanej w wypowiedziach Sądu Najwyższego, jak i licznych poglądach doktryny. Autor, zauważając rozbieżności pomiędzy poszczególnymi stanowiskami judykatury, formułuje postulaty de lefe ferenda dotyczące przepisów dotyczących omawianej opłaty egzekucyjnej.
Słowa kluczowe: opłaty egzekucyjne, niecelowe wszczęcie egzekucji, koszty komornicze
Antoni Żukowski
attorney-at-law; PhD student at the Doctoral School of Social Sciences at the University of Warsaw, Poland
ORCID: https://orcid.org/0000-0003-3866-4753
The costs of the clearly pointless initiation of enforcement proceedings
The article addresses the issue of the fee charged by a court bailiff in a situation of the so-called ‘clearly pointless initiation of enforcement proceedings’, which is significant to the practice of enforcement proceedings. The article presents an analysis of the laws and their interpretation proposed in statements of the Supreme Court and in numerous doctrinal views. Noting the inconsistency between individual positions of the jurisprudence, the author puts forward de lege ferenda postulates on the provisions regulating such an enforcement fee.
Keywords: enforcement fees, pointless enforcement proceedings, bailiff costs
Bibliografia / References
Bieżuński M., Bieżuński P., Ustawa o komornikach sądowych i egzekucji. Komentarz, Warszawa 2008.
Bieżuński P., Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 2022 roku, III CZP 21/22, „Przegląd Prawa Egzekucyjnego” 2023/1.
Blus P., Sławicki P., Opłata egzekucyjna w przypadku złożenia wniosku o wszczęcie egzekucji po śmierci dłużnika. Glosa do uchwały SN z dnia 27 stycznia 2022 r., III CZP 36/22, „Przegląd Prawa Egzekucyjnego” 2023/3.
Bródka J., Złożenie wniosku o wszczęcie egzekucji po śmierci dłużnika jako przykład oczywiście niecelowego wszczęcia postępowania egzekucyjnego. Glosa do uchwały SN z 27.01.2022 r. (III CZP 36/22), „Palestra” 2024/1.
Cieślak S., Przedawnienie roszczenia a oczywiście niecelowe wszczęcie postępowania egzekucyjnego. Glosa do uchwały SN z dnia 26 kwietnia 2022 r., III CZP 91/22, „Przegląd Prawa Egzekucyjnego” 2023/2.
Cieślak S., Zakres ochrony prawnej udzielanej stronom i innym uczestnikom sądowego postępowania egzekucyjnego a wymagania sprawiedliwości proceduralnej [w:] Aksjologia egzekucji sądowej. W poszukiwaniu optymalnego poziomu ochrony praw wierzyciela i dłużnika w postępowaniu egzekucyjnym i upadłościowym, red. S. Cieślak, Sopot 2022.
Dondrop H., Partes Secanto. Aulus Gellius and the Glossators, „Revue internationale des droits de l’antiquité” 2010/57.
Dubiel M., Niecelowość wszczęcia postępowania egzekucyjnego wobec zgonu dłużnika – ewolucja zagadnienia w świetle zmian orzecznictwa, „Prokuratura i Prawo” 2023/7.
Dziewulska M., Oczywista niecelowość wszczęcia postępowania egzekucyjnego w przypadku zgonu dłużnika przed wszczęciem tego postępowania, „Przegląd Prawa Egzekucyjnego” 2022/6.
Dziurda M., Kodeks postępowania cywilnego 2023. Najważniejsze zmiany, Warszawa 2023.
Ereciński T., Pietrzkowski H. [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom V. Postępowanie egzekucyjne, red. T. Ereciński, H. Pietrzkowski, Warszawa 2016.
Feliga P., Aksjologiczne podstawy ochrony dłużnika przed oczywiście niecelowym wszczęciem postępowania egzekucyjnego w świetle art. 30 KosztKomU [w:] Aksjologia egzekucji sądowej. W poszukiwaniu optymalnego poziomu ochrony praw wierzyciela i dłużnika w postępowaniu egzekucyjnym i upadłościowym, red. S. Cieślak, Sopot 2022.
Ged M., Ukończenie sądowego postępowania egzekucyjnego, Warszawa 2023.
Gudowski J., Kodeks postępowania cywilnego. Orzecznictwo. Piśmiennictwo. Tom V, LEX 2024.
Gudowski J., Sąd Najwyższy. Pozycja ustrojowa, funkcje i zadania (spojrzenie sędziego cywilisty), „Przegląd Sądowy” 2015/11–12.
Jagieła J., Zasady egzekwowania kosztów postępowania egzekucyjnego ustalonych przez komornika sądowego, „Przegląd Sądowy” 2015/5.
Kamieński G., Stosowanie sankcji kosztowej (art. 30 KoszKomU) w praktyce komorniczej – cz. I, „Przegląd Prawa Egzekucyjnego” 2021/8.
Kamieński G., Stosowanie sankcji kosztowej (art. 30 KoszKomU) w praktyce komorniczej – cz. II, „Przegląd Prawa Egzekucyjnego” 2021/9.
Klonowski M. [w:] Ustawa o komornikach sądowych. Ustawa o kosztach komorniczych. Komentarz, red. R. Reiwer, Warszawa 2021.
Krakowiak M., Umorzenie postępowania egzekucyjnego z uwagi na brak zdolności sądowej dłużnika a opłata egzekucyjna – glosa – III CZP 93/10, „Monitor Prawniczy” 2016/2.
Krakowiak M., Wniosek o wszczęcie egzekucji przeciwko nieżyjącemu dłużnikowi a opłata egzekucyjna należna komornikowi sądowemu – glosa – III CZP 36/22, „Monitor Prawniczy” 2022/17.
Kunicki I., Opłaty egzekucyjne w razie oczywiście niecelowego wszczęcia postępowania egzekucyjnego (art. 30 u.k.k.) [w:] Koszty komornicze. Zbiór studiów, red. A. Marciniak, Sopot 2022.
Lewandowski M., Umorzenie postępowania egzekucyjnego a koszty komornicze [w:] Umorzenie sądowego postępowania egzekucyjnego. Podstawy i skutki, red. A.H. Harla, Sopot 2022.
Lewitter I., Ochrona dłużnika w nowem prawie egzekucyjnem, „Palestra” 1933/1–2.
Lubiński K., Laskowska A., Nowelizacje ustawy o komornikach sądowych i egzekucji w latach 1999–2008, „Przegląd Prawa Egzekucyjnego” 2008/10–12.
Łętowska E., Interpretacja a subsumpcja zwrotów niedookreślonych i nieostrych, „Państwo i Prawo” 2011/7–8.
Marciniak A. (red.), Analiza i ocena ustawy o komornikach sądowych oraz ustawy o kosztach komorniczych, Sopot 2018.
Marciniak A., Charakter prawny i skutki odmowy wszczęcia egzekucji w sądowym postępowaniu egzekucyjnym, „Przegląd Prawno-Ekonomiczny” 2019/12.
Marciniak A., Opłaty egzekucyjne. Dwie uwagi de lege ferenda, „Przegląd Prawa Egzekucyjnego” 2017/7.
Marciniak A., Ustawa o komornikach sądowych i egzekucji. Komentarz, Warszawa 2014.
Mazur A., Konsekwencje wystąpienia przesłanek do odmowy wszczęcia egzekucji. Glosa do uchwały Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 26 kwietnia 2022 r., III CZP 91/22, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2022/12.
Mendrek A., Koszty komornicze w świetle nowelizacji z 9.3.2023 r., „Monitor Prawniczy” 2023/9.
Merchel Z., Koszty komorniczego postępowania egzekucyjnego po zmianie dokonanej ustawą z dnia 24 V 2007 r. o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz niektórych innych ustaw, „Przegląd Prawa Egzekucyjnego” 2007/6–8.
Michalska-Marciniak M., Głos w dyskusji dotyczącej zagadnienia, czy śmierć dłużnika stanowi wypadek oczywiście niecelowego wszczęcia postępowania egzekucyjnego, „Przegląd Prawa Egzekucyjnego” 2023/7.
Miszewski W., Nowelizacja przepisów egzekucyjnych, „Gazeta Sądowa Warszawska” 1932/20.
Muliński M., Zasada nieobciążania ponad potrzebę strony biernej postępowania zabezpieczającego i egzekucyjnego, Sopot 2017.
Pietrzyk M., Opłata egzekucyjna należna w razie upadku tytułu wykonawczego, „Przegląd Prawa Egzekucyjnego” 2023/3.
Płowik K., Opłaty egzekucyjne obciążające wierzyciela w toku postępowania egzekucyjnego ze świadczenia pieniężnego, „Monitor Prawniczy” 2022/7.
Popkiewicz T., Postępowanie cywilne – egzekucja sądowa – brak zdolności sądowej dłużnika – pozbawienie przez komornika opłaty egzekucyjnej. Glosa do uchwały SN z dnia 17 grudnia 2010 r., III CZP 93/10, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2012/2.
Reiwer R. [w:] Ustawa o komornikach sądowych. Ustawa o kosztach komorniczych. Komentarz, red. R. Reiwer, Warszawa 2021.
Rodzynkiewicz M., O sprzeczności z Konstytucją RP daniny pobieranej od wierzycieli w razie bezskuteczności egzekucji, „Monitor Prawniczy” 2020/17.
Rylski P., Efektywna ochrona wierzycieli w sądowym postępowaniu egzekucyjnym [w:] Aksjologia egzekucji sądowej. W poszukiwaniu optymalnego poziomu ochrony praw wierzyciela i dłużnika w postępowaniu egzekucyjnym i upadłościowym, red. S. Cieślak, Sopot 2022.
Sanetra W., Jednolitość orzecznictwa jako wartość sądowego stosowania prawa i rola Sądu Najwyższego w jej zapewnieniu, „Przegląd Sądowy” 2013/7–8.
Skawiński F., Oczywiście niecelowe wszczęcie postępowania egzekucyjnego w rozumieniu art. 30 ustawy o kosztach komorniczych, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Przegląd Prawa i Administracji” CXXIX, 2022/4130.
Skwarczyński R., Sprawy egzekucyjne, a wynagrodzenie adwokatów, „Egzekucja Sądowa” 1933/10–11.
Szachta J., Wniosek o wszczęcie egzekucji złożony po ogłoszeniu upadłości a opłata stosunkowa określona w art. 30 ustawy o kosztach komorniczych. Glosa do uchwały Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 28 stycznia 2022 r., III CZP 21/22, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2023/1.
Świeczkowski J., Niecelowość wszczęcia postępowania egzekucyjnego, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2023/1.
Torbus A., Wybrane zagadnienia badania przez komornika upływu terminu biegu przedawnienia w postępowaniu egzekucyjnym [w:] Efektywność egzekucji sądowej w świetle kolejnej zmiany Kodeksu postępowania cywilnego wprowadzonej ustawą z 9.3.2023 r., red. K. Markiewicz, Warszawa 2024.
Uliasz M. [w:] Ustawa o komornikach sądowych. Ustawa o kosztach komorniczych. Kodeks Etyki Zawodowej Komornika Sądowego. Komentarz, red. M. Świeczkowska-Wójcikowska, J. Świeczkowski, Warszawa 2024.
Wojdył S., Glosa do uchwały SN z dnia 17 grudnia 2010 r., III CZP 93/10, LEX 2011.
Zembrzuski T., Sądowe miarkowanie opłaty egzekucyjnej, „Polski Proces Cywilny” 2016/3.
Zembrzuski T., Sprawozdanie z ogólnopolskiej konferencji naukowej „Sądowe postępowanie egzekucyjne. Nowe wyzwania i perspektywy” (Warszawa, 31 V 2019), „Polski Proces Cywilny” 2019/3.
Oliwia Wawrzyniak
aplikantka adwokacka, Polska
ORCID: https://orcid.org/0009-0008-0192-2716
Sytuacja prawna małżonka i krewnych osoby poddającej się tranzycji
Transseksualizm to zaburzenie identyfikacji i roli płciowej, które przejawia się w niezgodności pomiędzy psychicznym poczuciem płci a biologiczną budową ciała, płcią socjalną, metrykalną i prawną. Osoby transpłciowe coraz częściej pojawiają się wśród społeczeństwa, domagając się unormowania i ułatwienia postępowania w sprawach o uzgodnienie płci. Pomimo rosnących przypadków tranzycji prawnej ustawodawca do dnia dzisiejszego nie zdecydował się na wprowadzenie stosownych regulacji, przez co ciężar rozwiązywania wspomnianego zagadnienia spoczywa na barkach sądów powszechnych. Nie ma wątpliwości, iż osobą najbardziej odczuwającą całą przemianę jest sam zainteresowany, lecz nie można zapominać o jego osobach najbliższych. Tranzycja bowiem wpływa na ich sytuację prawną, o czym transseksualista nie może zapominać. W skutek uzgodnienia płci bardzo często dochodzi do powstania lub pogłębienia konfliktu z rodzicami, przez co więź emocjonalna między najbliższymi ulega osłabieniu. Tranzycja osoby pozostającej w związku małżeńskim powoduje powstanie jednopłciowych, sformalizowanych związków, które nie są w Polsce dopuszczalne. Z drugiej jednak strony nie można nikogo zmusić do zakończenia trwającego małżeństwa, zwłaszcza w sytuacji, gdy współmałżonek w pełni akceptuje decyzję drugiej osoby. Posiadanie potomstwa, w szczególności małoletniego, przez transseksualistę wymaga rozważenia przez sąd możliwości ograniczenia lub nawet pozbawienia go władzy rodzicielskiej ze względu na dobro dziecka, które może być zagrożone poprzez zachwianie dotychczasowego modelu rodziny. Uzgodnienie płci przez przysposobionego lub przysposabiającego może oddziaływać także na łączący strony stosunek adopcji, poza przysposobieniem całkowitym. Decyzja transseksualisty o przejściu procesu uzgadniania płci niesie ze sobą wiele zmian także dla jego najbliższych, które w obowiązujących przepisach prawnych mogą nie być łatwe do przeprowadzenia.
Słowa kluczowe: transpłciowość, tranzycja, uzgodnienie płci, małżonek, krewni
Oliwia Wawrzyniak
trainee attorney-at-law, Poland
ORCID: https://orcid.org/0009-0008-0192-2716
The legal situation of the spouse and relatives of a person undergoing transition
Transsexuality is a gender identity and role disorder, characterized by incongruence between the individual’s psychological sense of gender and the biological structure of the body, as well as the social, metric and legal gender. Transgender people are increasingly visible in society, demanding the normalization and facilitation of the gender affirmation process. Despite the increasing number of cases of legal transition, the lawmakers have not yet decided to introduce appropriate regulations, placing the burden of resolving this issue on the shoulders of the ordinary courts. There is no doubt that the person undergoing the transformation is the one most affected by the entire process, but the impact on their closest friends and relatives should not be overlooked. This is because the transition affects their legal situation, a factor that the transgender person cannot disregard. Conflicts with parents often arise or intensify as a result of gender affirmation, leading to a weakening of the emotional bond between family members. The transition of a person in a marital relationship leads to the formation of same-sex, formalized unions, which are not permissible in Poland. On the other hand, no one can be forced to end an existing marriage, especially when the spouse fully accepts the other person’s decision. If transsexual people have children, especially minors, the court is required to consider the possibility of limiting or even depriving them of parental authority for the sake of the child, whose well-being may be jeopardized by the disruption of the existing model of the family. Gender affirmation by an adoptive or adopting parent can also affect the adoption relationship, in addition to complete adoption. The decision of a transsexual person to undergo the gender affirmation process also brings about many changes for their closest friends and relatives, which may not be easy to introduce under the existing laws.
Keywords: transsexuality, transition, gender affirmation, spouse, relatives
Bibliografia / References
Adamczewska-Stachura M., Pilch P., Postępowania w sprawach o ustalenie płci – przewodnik dla sędziów i pełnomocników, Warszawa 2020.
Bagan-Kurluta K. [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. M. Habdas, M. Fras, Warszawa 2021.
Bielska-Brodziak A., Boratyńska M., Zaburzenia różnicowania płci i transseksualizm [w:] System Prawa Medycznego, Tom II, cz. 2, Regulacja prawna czynności medycznych, red. M. Boratyńska, P. Konieczniak, E. Zielińska, Warszawa 2019.
Błaszczak Ł., Charakter prawny powództwa o zmianę płci. Dylematy na gruncie prawa procesowego cywilnego, „Wrocławskie Studia Erazmiańskie” 2015/9.
Bodio J., Uwagi o trybie postępowania o uzgodnienie płci, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2023/1.
Filar M., Prawne i społeczne aspekty transseksualizmu, „Państwo i Prawo” 1987/7.
Gajda J., Metrykalna zmiana płci a zawarcie i istnienie małżeństwa [w:] Meandry prawa – teoria i praktyka. Księga jubileuszowa prof. Mieczysława Goettela, red. E.W. Pływaczewski, J. Bryk, Szczytno 2017.
Haak H., Zawarcie małżeństwa. Komentarz, Toruń 1999.
Haberko J., Charakter prawny relacji rodzice – dorosłe dzieci w kontekście zobowiązań alimentacyjnych rodziców, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2015/4.
Haberko J., Agaciak A., Współczesne wyzwania prawa rodzinnego w kontekście problemu zmiany płci [w:] Prawo cywilne – stanowienie, wykładnia i stosowanie, red. M. Nazar, Lublin 2015.
Imieliński K., Dulko S., Przekleństwo Androgyne. Transseksualizm: mity i rzeczywistość, Warszawa 1998.
Koziński M., Pilch P., Więckiewicz K., Sądowa procedura uzgodnienia płci. Pytania i odpowiedzi, Warszawa 2021.
Krawiec G., Partyk A., Tryb ustalania zmiany płci metrykalnej w postępowaniu sądowym. Glosa do wyroku SN z dnia 10 stycznia 2019 r., II CSK 371/18, „Przegląd Prawa Publicznego” 2019/9.
Osajda K., Cywilnoprawne aspekty zmiany płci u transseksualistów [w:] Orientacja seksualna i tożsamość płciowa. Aspekty prawne i społeczne, red. R. Wieruszewski, M. Wyrzykowski, Warszawa 2009.
Pańczyk F., Tranzycja w polskim porządku prawnym – ewolucja regulacji, uwagi de lege lata i postulaty de lege ferenda, „Zeszyty Cywilistyczne Lege Artis” 2023/8.
Prucnal-Wójcik M. [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, t. V, red. K. Osajda, Warszawa 2017.
Pytlewska M., Zmiana danych osób z niezgodnością płci w aktach stanu cywilnego po tranzycji, „Nowy Przegląd Notarialny” 2023/2.
Rusak-Romanowska P., Skutki zmiany płci przez osoby transseksualne w prawie rodzinnym, „Pedagogika Katolicka. Czasopismo Katedry Pedagogiki Katolickiej Wydziału Zamiejscowego Nauk o Społeczeństwie KUL w Stalowej Woli” 2016/2.
Rusak-Romanowska P., Sytuacja prawna osób dotkniętych transseksualizmem i interseksualizmem – wybrane zagadnienia prawne, „Metryka. Studia z zakresu prawa osobowego i rejestracji stanu cywilnego” 2014/1.
Słyk J. [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, t. V, red. K. Osajda, Warszawa 2017.
Smyczyński T. [w:] System Prawa Prywatnego, t. 11, Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, Warszawa 2014.
Wilk A., Zawarcie małżeństwa przez osobę transseksualną [w:] Zawieranie małżeństwa w różnych systemach prawnych, religiach i kulturach, red. R. Sztychmiller, Olsztyn 2009.
Zieliński A., Prawo rodzinne i opiekuńcze w zarysie, Warszawa 2000.
Adriana Tomczyk
doktor nauk prawnych, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Szczeciński; radca prawny, Okręgowa Izba Radców Prawnych w Szczecinie, Polska
ORCID: https://orcid.org/0000-0002-2467-980X
Małżeństwo konkordatowe. Glosa do uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 10.05.2023 r., III CZP 71/22
Sąd Najwyższy w glosowanej uchwale uznał, że małżeństwo zawarte przed duchownym zostaje zawarte, jeśli sporządzono akt małżeństwa (art. 1 § 2 k.r.o.), niezależnie od tego, czy dopełnione zostały wymagania przewidziane w art. 8 k.r.o. W glosie krytycznie odniesiono się do powyższej tezy. Przyjęto bowiem, że de lege lata zarówno sporządzone przez duchownego zaświadczenie, jak również termin na jego dostarczenie do urzędu stanu cywilnego stanowią elementy składowe przesłanki koniecznej zawarcia małżeństwa świeckiego przed duchownym, co oznacza, że nie mają one jedynie charakteru formalnoporządkowego.
Słowa kluczowe: małżeństwo konkordatowe, małżeństwo wyznaniowe ze skutkiem cywilnym, nieistnienie małżeństwa, przesłanki konieczne małżeństwa
Dr Adriana Tomczyk
Faculty of Law and Administration, University of Szczecin, Poland
ORCID: https://orcid.org/0000-0002-2467-980X
Concordat marriage. Commentary on the resolution of the bench of seven judges of the Supreme Court of 10 May 2023, III CZP 71/22
In the resolution in question, the Supreme Court held that a marriage contracted before a clergyman is concluded if a marriage certificate is drawn up (Article 1 § 2 of the Family and Guardianship Code), regardless of whether the requirements of Article 8 of this Code have been satisfied. The commentary is critical of this thesis. This is because it was assumed that, de lege lata, both the certificate prepared by the clergyman and the deadline for its service to the registry office are components of the necessary premise for concluding a secular marriage before a clergyman, which means that they are not merely of a formal/orderly nature.
Keywords: concordat marriage, religious marriage with civil effect, non-existence of marriage, prerequisites of marriage
Bibliografia / References
Balwicka-Szczyrba M., „Małżeństwo konkordatowe” po 20 latach od nowelizacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, „Prawo i Więź” 2019/4.
Balwicka-Szczyrba M., Zasady biegu 5-dniowego terminu z art. 8 § 3 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego [w:] Przesłanki konieczne zawarcia małżeństwa. Próba systematyzacji zagadnienia w aspekcie wymogów formy religijnej, red. A. Tunia, Lublin 2011.
Borysiak W. [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. J. Wierciński, Warszawa 2014.
Ciepła H., Nowelizacje kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z komentarzem, Warszawa 2010.
Domański M. [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. M. Domański, J. Słyk, Legalis 2023.
Domański R.A., Konstytutywny czy deklaratywny charakter sporządzenia aktu małżeństwa w USC w przypadku małżeństwa konkordatowego, „Państwo i Prawo” 2006/3.
Góralski W., Czynności i rola duchownego przy zawieraniu małżeństwa „konkordatowego” [w:] Prawo rodzinne w Polsce i w Europie. Zagadnienia wybrane, red. P. Kasprzyk, Lublin 2005.
Jędrejek G. [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz aktualizowany, LEX 2019.
Kordasiewicz B. [w:] System Prawa Prywatnego. Prawo cywilne – część ogólna. Tom 2, red. Z. Radwański, A. Olejniczak, Warszawa 2019.
Mączyński A., Znaczenie prawne aktu małżeństwa w świetle kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa o aktach stanu cywilnego [w:] Valeat aequitas. Księga pamiątkowa ofiarowana Księdzu Profesorowi Remigiuszowi Sobańskiemu, red. M. Pazdan, Katowice 2000.
Pawliczak J. [w:] Prawo o aktach stanu cywilnego. Komentarz, red. K. Osajda, M. Domański, J. Słyk, Legalis 2023.
Piasecki K. [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Piasecki, Warszawa 2011.
Pietrzykowski K. [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, Legalis 2023.
Smyczyński T., Odpowiedzialność odszkodowawcza duchownego z powodu naruszenia prawa przy zawieraniu małżeństwa, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2002/2.
Smyczyński T., Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2009.
Smyczyński T., Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2016.
Sokołowski T., Zastosowanie przepisów regulujących zawarcie małżeństwa „konkordatowego” [w:] Prawo rodzinne w Polsce i w Europie, red. P. Kasprzyk, Lublin 2005.
Sylwestrzak A., Przysięga małżeńska (art. 7 § 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego), „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2019/4.
Szadok-Bratuń A., Procedura zawierania małżeństwa „konkordatowego” w kontekście polskiego prawa administracyjnego, Wrocław 2013.
Tunia A., Charakter terminów stosowanych w procedurze zawierania małżeństwa cywilnego w formie wyznaniowej, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2007/10.
Tunia A., Obowiązki duchownego w procedurze zawierania małżeństwa wyznaniowego ze skutkami cywilnymi, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2005/8.
Tunia A., Procedura zawarcia małżeństwa „konkordatowego” – administracyjna czy cywilna?, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Iuridica” 2017/81.
Woch K., Zawarcie małżeństwa cywilnego w formie wyznaniowej w sytuacji sporządzenia aktu małżeństwa z naruszeniem artykułu 8 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Glosa aprobująca do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2023 roku (III CZP 71/22), „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2023/26.
Wójcik J., Charakter prawny sporządzenia aktu małżeństwa z art. 1 § 2 k.r.o. w perspektywie prawnoporównawczej, „Przegląd Sądowy” 2016/7–8.
Zielonacki A. [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. H. Dolecki, T. Sokołowski, LEX 2013.
Joanna Piórkowska-Flieger
doktor habilitowany nauk prawnych, adiunkt, Katedra Prawa Karnego i Kryminologii, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Polska
ORCID: https://orcid.org/0000-0002-9125-0245
Wpływ zamiaru nagłego na stopień winy sprawcy przestępstwa. Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 3.03.2022 r., II AKa 416/21
W glosie krytycznie odniesiono się do stanowiska Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu, wyrażonego w wyroku z 3.03.2022 r., zgodnie z którym działanie z zamiarem nagłym wpływa na złagodzenie stopnia winy sprawcy przestępstwa. Kwestia ta już od wielu lat różnie jest oceniana zarówno w orzecznictwie sądowym, jak i w doktrynie prawa karnego. Zdaniem autorki sam zamiar nagły z góry nie przesądza o mniejszym stopniu zawinienia. W niektórych przypadkach zamiar nagły może jednak łączyć się z niższym stopniem winy ze względu na tło jego powstania, które zakłócając proces emocjonalny, a w konsekwencji wolicjonalny sprawcy, powoduje, że decyzja o popełnieniu przestępstwa staje się w świetle społecznie akceptowanych ocen moralnych w pewnym stopniu usprawiedliwioną reakcją na wywołujący ją bodziec.
Słowa kluczowe: zamiar nagły, stopień winy, wymiar kary
Dr hab. Joanna Piórkowska-Flieger
assistant professor, Department of Criminal Law and Criminology, Faculty of Law and Administration, Marie Curie-Skłodowska University in Lublin, Poland
ORCID: https://orcid.org/0000-0002-9125-0245
Impact of a sudden intention on the degree of guilt of the perpetrator of a crime. Commentary on the judgment of the Appellate Court in Wrocław of 3 March 2022, I AKa 416/21
The commentary criticizes the position of the Court of Appeal in Wrocław, which was expressed in the judgment of 3 March 2022, according to which acting with a sudden intention results in the mitigation of the degree of guilt of the perpetrator of a crime. This matter has been assessed in various ways, both in court case law and in the doctrine of criminal law, for many years. According to the author, sudden intention itself does not predetermine a lower degree of guilt. In some cases, however, sudden intention may be associated with a lower degree of guilt because of the background to its formation, which, by interfering with the perpetrator’s emotional and, consequently, volitional process, makes the decision to commit the crime a somewhat justified reaction to the stimulus causing it in the light of socially accepted moral judgements.
Keywords: sudden intention, degree of guilt, punishment
Bibliografia / References
Bojarski T. [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. T. Bojarski, Warszawa 2016.
Buchała K., Niektóre problemy kar najsurowszych, „Państwo i Prawo” 1976/11.
Budyn-Kulik M., Umyślność w prawie karnym i psychologii. Teoria i praktyka sądowa, Warszawa 2010.
Budyn-Kulik M. [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. M. Mozgawa, Warszawa 2023.
Cieślak M. [w:] System prawa karnego. T. IV. O przestępstwach w szczególności, cz. 1, red. I. Andrejew, L. Kubicki, J. Waszczyński, Ossolineum 1985.
Cieślak M. [w:] System prawa karnego. Tom IV. O przestępstwach w szczególności, cz. 2, red. I. Andrejew, L. Kubicki, J. Waszczyński, Ossolineum 1989.
Daszkiewicz K., Przestępstwa z afektu w polskim prawie karnym, Warszawa 1982.
Daszkiewicz K., Przestępstwo sprowokowane w polskim prawie karnym [w:] Studia Prawnicze. Księga pamiątkowa ku czci prof. dra Witolda Świdy, red. J. Fiema, W. Gutekunst, S. Hubert, Warszawa 1969.
Daszkiewicz K., Zamiar nagły (dolus repentinus) w polskim prawie karnym, „Palestra” 1968/4.
Drabik D., Problematyka zamiaru a zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami (art. 148 § 4 k.k.), „Forum Polityki Kryminalnej” 2022/1 (3).
Gardocki L., Prawo karne, Warszawa 2021.
Góral R., Kodeks karny, Warszawa 2007.
Grześkowiak A. [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. A. Grześkowiak, K. Wiak, Warszawa 2021.
Gurgul J., Glosa do wyroku SN z 27 października 1995 r. (III KRN 118/95), „Państwo i Prawo” 1996/8–9.
Indecki K., Liszewska A., Prawo karne materialne. Nauka o przestępstwie, karze i środkach penalnych, Warszawa 2002.
Kania-Chramęga A., Okoliczności obciążające w procesie sądowego wymiaru kary (art. 53 § 2a k.k.), „Prokuratura i Prawo” 2023/10.
Kokot R. [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. R.A. Stefański, Warszawa 2023.
Królikowski M. [w:] Kodeks karny. Część ogólna, t. I, red. M. Królikowski, R. Zawłocki, Warszawa 2015.
Lachowski J. [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. V. Konarska-Wrzosek, Warszawa 2020.
Marcinkiewicz P., Motywacja sprawcy czynu zabronionego jako przesłanka odpowiedzialności karnej, „Prokuratura i Prawo” 2011/5.
Marek A., Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2007.
Marek A., Prawo karne, Warszawa 2009.
Marek A. [w:] Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki, red. A. Marek, Warszawa 1986.
Mioduski K. [w:] J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny. Komentarz, t. 1. Część ogólna, Warszawa 1987.
Namysłowska-Gabrysiak B., Berg J., Prawo karne – część ogólna, Warszawa 2019.
Piaczyńska A., Kryteria stopniowania winy, „Prokuratura i Prawo” 2012/9.
Pohl Ł., Prawo karne. Wykład części ogólnej, Warszawa 2019.
Popławski H., Podstawy prawa karnego, Gdańsk 1980.
Przesławski T. [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. R.A. Stefański, Warszawa 2023.
Ratajczak A., Zarys wykładu prawa karnego, Warszawa 2002.
Rejman G., Zasady odpowiedzialności karnej. Art. 8–31 KK. Komentarz, Warszawa 2009.
Siewierski M. [w:] J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny. Komentarz, t. 2, Warszawa 1987.
Stefański R.A., Prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 2008.
Śliwiński S., Polskie prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa 1946.
Śliwowski J., Prawo karne, Warszawa 1979.
Tyszkiewicz L. [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. M. Filar, Warszawa 2016.
Warylewski J., Prawo karne. Część ogólna, Warszawa 2020.
Waszczyński J. [w:] Prawo karne w zarysie. Nauka o ustawie karnej i o przestępstwie, red. J. Waszczyński, Łódź 1979.
Wojciechowski J. [w:] Prawo karne, red. T. Bojarski, Lublin 1994.
Zoll A. [w:] K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz do k.k., t. 1, Kraków 1998.
