Sąd Unii Europejskiej – reforma, kompetencje i rola w unijnym systemie ochrony prawnej dr hab. Nina Półtorak, prof. UJ
Autorka jest sędzią Sądu Unii Europejskiej (ORCID: 0000-0003-1218-0718).
Sąd Unii Europejskiej – reforma, kompetencje i rola w unijnym systemie ochrony prawnej
Sąd Unii Europejskiej istnieje w systemie sądownictwa unijnego od ponad 30 lat. W trakcie swojej działalności zyskał on znaczący wpływ na funkcjonowanie instytucji Unii Europejskiej, a także przedsiębiorstw i obywateli UE. O ile jednak działalność Trybunału Sprawiedliwości jest szeroko znana i komentowana, o tyle działalność Sądu jest mniej dostrzegana. Jest to jednak instytucja o dużym znaczeniu. Niemalże w każdej dziedzinie prawa unijnego można wskazać przełomowe lub ważne orzeczenia Sądu. Bardzo znaczącą częścią orzecznictwa Sądu są kwestie gospodarcze i ekonomiczne dotyczące prawa konkurencji, pomocy państwa, prawa własności intelektualnej, nadzoru nad instytucjami kredytowymi, funduszy unijnych czy odpowiedzialności UE za decyzje podejmowane w sytuacji kryzysu gospodarczego. Sąd rozstrzyga także sprawy o znaczeniu konstytucyjnym i systemowym, takie jak dotyczące prawa do sądu i prawa do obrony, rozumienia prawa do dobrej administracji, pewnych aspektów podziału kompetencji pomiędzy państwa członkowskie a UE, procedury ustawodawczej UE czy jawności działania UE. Orzecznictwo Sądu potwierdza, że jest on istotnym elementem unijnego systemu jurysdykcyjnego. Nie tylko wraz z Trybunałem Sprawiedliwości zapewnia poszanowanie prawa w interpretacji i stosowaniu prawa unijnego, ale odgrywa także szczególną rolę w zapewnieniu prawa podstawowego do skutecznej ochrony sądowej. To Sąd jest pierwszym adresatem skarg jednostek i spoczywa na nim szczególna odpowiedzialność za realizację ich praw. W ostatnim czasie Sąd poddany został reformie mającej wpływ na jego funkcjonowanie, a więc także na działanie sądownictwa unijnego. Artykuł ten próbuje przybliżyć funkcjonowanie, kompetencje, charakter orzecznictwa i rolę Sądu w systemie ochrony prawnej UE.
Słowa kluczowe: Sąd Unii Europejskiej, Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, ochrona prawna, system sądownictwa unijnego
dr hab. Nina Półtorak, professor of the Jagiellonian University in Krakow, Poland
The author is a judge of the General Court of the European Union (ORCID: 0000-0003-1218-0718).
The General Court of the European Union: Reform, Competences and Role in the EU System of Legal Protection
The General Court of the European Union has been part of the EU judiciary for over 30 years. In the course of its existence, it has gained a significant influence on the functioning of the European Union institutions, as well as EU enterprises and citizens. However, while the activity of the Court of Justice is widely known and commented on, the activity of the General Court receives less publicity. And yet, it is an institution of great importance. Ground-breaking or important judgments of the General Court can be identified in almost every area of EU law. A very significant part of the case law of the General Court comprises economic issues relating to competition law, state aid, intellectual property law, supervision of credit institutions, EU funds or the responsibility of the EU for decisions taken in an economic crisis. The General Court also hears cases of constitutional and institutional importance, such as the right to a fair trial and the right to defence, the meaning of the right to good administration, certain aspects of the division of competences between the Member States and the EU, the EU legislative procedure or the transparency of EU actions. The case law of the General Court confirms that it is an important element of the EU judicial system. It not only ensures, together with the Court of Justice, respect for the law in the interpretation and application of EU law, but it also plays a special role in ensuring the fundamental right to effective judicial protection. It is the General Court that is the first addressee of individuals’ claims and that bears particular responsibility for guaranteeing their rights. Recently, the General Court has undergone a major reform affecting its functioning, and thus also the operation of the EU judiciary. This article tries to present the functioning, competences, character of the case law, and the role of the General Court in the EU legal protection system.
Keywords: General Court of the European Union, Court of Justice of the European Union, legal protection, EU judiciary
Bibliografia / References
Albors-Llorens A., The Court of Justice in the Aftermath of Judicial Reform [w:] The New EU Judiciary. An Analysis of Current Judicial Reforms, red. E. Guinchard, M.-P. Granger, Alphen aan den Rijn 2017.
Arnull A., The European Union and its Court of Justice, Oxford 1999.
Barents R., The Court of Justice after the Treaty of Lisbon, „Common Market Law Review” 2010/3.
Brown L.N., Kennedy T., The Court of Justice of the European Communities, London 2000.
Búrca G. de, Weiler J.H.H. (red.), The European Court of Justice, Oxford 2001.
Craig P., The Jurisdiction of the Community Courts Reconsidered [w:] The European Court of Justice, red. G. de Búrca, J.H.H. Weiler, Oxford 2001.
Dehousse R., The European Court of Justice, London 1998.
Eeckhout P., The European Courts after Nice [w:] The Treaty of Nice and Beyond. Enlargement and Constitutional Reform, red. M. Andenas, J.A. Usher, Oxford 2003.
Forwood N., The Court of First Instance, its Development, and Future Role in the Legal Architecture of the European Union [w:] Continuity and Change in EU Law: Essays in Honour of Sir Francis Jacobs, red. A. Arnull, P. Eeckhout, T. Tridimas, Oxford 2008.
Forwood N., The Evolving Role of the Court of First Instance of the European Communities: Some Comments on the Changes Agreed at Nice as they Affect the Judicial Architecture of the Community courts, „Cambridge Yearbook of European Legal Studies” 2000/3.
Górka M., System instytucjonalny Unii Europejskiej, Warszawa 2009.
Granger M.-P., Guinchard E., Introduction: The Dos and Don’ts of Judicial Reform in the European Union [w:] The New EU Judiciary. An Analysis of Current Judicial Reforms, red. E. Guinchard, M.-P. Granger, Alphen aan den Rijn 2017.
Hunnings N.M., The European Courts, London 1996.
Johnston A., Judicial Reform and the Treaty of Nice, „Common Market Law Review” 2001/3.
Kamiński I.C., Wymiar sprawiedliwości we Wspólnocie Europejskiej. Praktyczny komentarz i przepisy, Warszawa 2004.
Kornobis-Romanowska D., Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich [w:] Współczesne sądownictwo międzynarodowe, t. 1, Zagadnienia instytucjonalne, red. J. Kolasa, Wrocław 2009.
Kraemer H., The European Union Civil Service Tribunal: A New Community Court Examined after Four Years of Operations, „Common Market Law Review” 2009/6.
Lasok D., Bridge J.W., Law and Institutions of the European Communities, London 1991.
Lasok K., The nature of judicial control [w:] De 20 ans à l’horizon 2020, bâtir le tribunal de demain sur de solides fondations. Actes du Colloque organisé le 25 septembre 2009 à Luxembourg – Célébration des 20 ans du Tribunal de 1e Instance de l’Union européennes, Luxembourg 2011.
Lasok P., Millett T., Judicial Control in the EU: Procedures and principles, Richmond 2004.
Łazowski A., System instytucjonalny Unii Europejskiej [w:] Unia Europejska. Prawo instytucjonalne i gospodarcze, red. A. Łazowski, Warszawa 2008.
Lenaerts K., La réorganisation de l’architecture juridictionnelle de l’Union européenne: quel angle d’approche adopter? [w:] L’avenir du système juridictionnel de l’Union européenne, red. M. Dony, E. Bribosia, Bruxelles 2002.
Lenaerts K., Le Tribunal de première instance des Communautés européennes: regard sur une décennie d’activités et sur l’apport du double degré d’instance au droit communautaire, „Cahiers de droit europeen” 2000/3–4.
Lenaerts K., Maselis I., Gutman K., EU Procedural Law, Oxford 2014.
Louis J.-V., La Cour de justice après Nice [w:] L’avenir du système juridictionnel de l’Union européenne, red. M. Dony, E. Bribosia, Bruxelles 2002.
Mik C., Europejskie prawo wspólnotowe. Zagadnienia teorii i praktyki, Warszawa 2000.
Millett T., The New European Court of First Instance, „International and Comparative Law Quarterly” 1989/4.
Perkowski M. (red.), Wymiar sprawiedliwości Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2003.
Półtorak N., Reform des Gerichts der Europäischen Union [w:] Reformprozesse der Europäischen Gerichtsbarkeit. Herausforderungen aus deutscher und polnischer Sicht, red. B. Łukańko, A. Thiele, Tübingen 2019.
Półtorak N., The General Court of the European Union: Characteristic, Competences and Reform [w:] Judicial Power in a Globalized World. Liber Amicorum Vincent De Gaetano, red. P. Pinto de Albuquerque, K. Wojtyczek, Cham 2019.
Rasmussen H., The European Court of Justice, Copenhagen 1998.
Rodríguez Iglesias G.C., L’évolution de l’architecture juridictionnelle de l’Union européenne [w:] The Court of Justice and the Construction of Europe: Analyses and Perspectives on Sixty Years of Case-law, red. A. Rosas, E. Levits, Y. Bot, The Hague 2013.
Sarmiento D., The Reform of the General Court: An Exercise in Minimalist (but Radical) Institutional Reform, „Cambridge Yearbook of European Legal Studies” 2017/19.
Schwarze J., Access to the Courts under the rule of law [w:] De 20 ans à l’horizon 2020, bâtir le tribunal de demain sur de solides fondations. Actes du Colloque organisé le 25 septembre 2009 à Luxembourg – Célébration des 20 ans du Tribunal de 1e Instance de l’Union européennes, Luxembourg 2011.
Szpunar M., Rosiak P., Postępowanie przed Trybunałem Sprawiedliwości i Sądem Pierwszej Instancji Wspólnot Europejskich. Aspekty praktyczne, Warszawa 2007.
Tizzano A., La Cour de justice après Nice: le transfert de compétences au Tribunal de première instance, „Revue du droit de l’Union Européenne” 2002/4.
Turner C., Muñoz R., Revising the Judicial Architecture of the European Union, „Yearbook of European Law” 1999/1.
Weiler J.H.H., Epilogue: The Judicial Après Nice [w:] The European Court of Justice, red. G. de Búrca, J.H.H. Weiler, Oxford 2001.
Zawidzka A., Taborowski M., Sądownictwo wspólnotowe po Nicei, „Palestra” 2003/5–6.
dr hab. Krystyna Kowalik-Bańczyk
Autorka jest sędzią Sądu Unii Europejskiej, profesorem nadzwyczajnym Instytutu Nauk Prawnych PAN (ORCID: 0000-0001-7007-3203).
Skuteczna ochrona prawna w działalności Sądu Unii Europejskiej
Zadaniem niniejszego tekstu jest przedstawienie zarysu aktywności Sądu Unii Europejskiej w zakresie zapewnienia skutecznej ochrony prawnej. W tekście poruszone zostaną cztery wątki: po pierwsze przedstawione zostanie funkcjonowanie Sądu po reformie rozpoczętej w 2016 r., która miała się przyczynić do sprawniejszego funkcjonowania SUE i tym samym do skuteczniejszej ochrony prawnej. Po drugie, przedstawione zostaną kluczowe zagadnienia dopuszczalności skargi przed SUE w trybie art. 263 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Stwierdzenie niedopuszczalności skargi stanowi jeden z podstawowych powodów nierozpatrzenia sprawy przez SUE. Po trzecie, przedstawione zostanie ostatnie orzecznictwo Sądu bądź dotyczące Sądu, w którym podnoszony był art. 47 KPP („Prawo do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu”). Tu też wpadkowo pojawi się zagadnienie oceny prawidłowości składu orzekającego sprawę w sądach europejskich, w zakresie, w jakim stanowiło to przedmiot oceny wobec SUE. Po czwarte, przedstawione zostaną zagadnienia dostępu do skutecznej kontroli sądowej sprawowanej przez Sąd po brexicie.
Słowa kluczowe: Sąd Unii Europejskiej, reforma Sądu, dopuszczalność skargi do Sądu w trybie art. 263 TFUE, prawo do skutecznej ochrony prawnej, prawo do skutecznej ochrony sądowej, art. 47 Karty
Artykuł stanowi pisemną wersję wykładu wygłoszonego z okazji inauguracji działalności Centrum Badań nad Sądowym Stosowaniem Prawa UE w Instytucie Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk.
dr hab. Krystyna Kowalik-Bańczyk
The author is a judge of the General Court of the European Union, an associate professor of the Institute of Law Studies, Polish Academy of Sciences (ORCID: 0000-0001-7007-3203).
Effective Legal Remedy in the Activities of the General Court of the European Union
This article presents the endeavours of the General Court of the European Union to enhance the legal protection of individuals and better access to this court in the proceedings before it. First, the scope and objectives of the 2016 reform of the General Court are presented. Its main objective was to improve the functioning of the General Court. Second, the main aspects of admissibility of claims filed with the General Cour by individuals are analysed, as the case law on admissibility remains quite restrictive. Third, there follows presentation of the case law of the General Court or case law relating to the General Court, where the notions of both efficient judicial remedy and access to impartial tribunal, enshrined in Article 47 of the Charter, are interpreted. Fourth, the issue of access to the General Court for British parties represented by British lawyers is analysed as a question that still preoccupies the Court in certain pending cases.
Keywords: General Court of the European Union, reform of the General Court, admissibility under Article 263 TFEU, right to effective legal remedy, right to effective judicial review, Article 47 of the Charter
This article is a written version of a lecture given on the inauguration of activity by the Centre for Research on Judicial Application of EU Law at the Institute of Law Studies, Polish Academy of Sciences.
Bibliografia / References
Abaquesne de Parfouru A., Locus Standi of Private Applicants under the Article 230 EC Action for Annulment: Any Lessons to be Learnt from France?, „Maastricht Journal of European and Comparative Law” 2007/4.
Albors-Llorens A., The Standing of Private Parties to Challenge Community Measures: Has the European Court missed the Boat?, „Cambridge Law Journal” 2003/1.
Alemanno A., Pech L., Thinking Justice Outside the Dock: A Critical Assessment of the Reform of the EU’s Court System, „Common Market Law Review” 2017/1.
Arnull A., Judicial Review in the European Union [w:] The Oxford Handbook of European Union Law, red. A. Arnull, D. Chalmers, Oxford 2015.
Arnull A., Private Applicants and the Action for Annulment since Codorniu, „Common Market Law Review” 2001/1.
Arnull A., Private Applicants and the Action for Annulment under Article 173 of the EC Treaty, „Common Market Law Review” 1995/1.
Badet L., À propos de l’article 19 du Traité sur l’Union européenne, pierre angulaire de l’action de l’Union européenne pour la sauvegarde de l’État de droit, „Cahiers de droit européen” 2020/1.
Barents R., EU Procedural Law and Effective Legal Protection, „Common Market Law Review” 2014/5.
Biavati P., The General Court’s New Rules of Procedure [w:] The New EU Judiciary. An Analysis of Current Judicial Reforms, red. E. Guinchard, M.-P. Granger, Alphen aan den Rijn 2018.
Breuvart Ch., Kye C., Gascogne, Kendrion, and ASPLA: Little Relief from the Slow Wheels of Justice, „Journal of European Competition Law & Practice” 2019/3.
Clausen F., Les moyens d’ordre public devant la Cour de justice de l’Union européenne, Brussels 2018.
Combet M.-L., Boucon L., Legal Standing of Complainant, Unlimited Guarantee: Some Lessons From the Scor case, „European State Aid Law Quarterly” 2020/1.
Cortés Martin J.M., Ubi Ius, Ibi Remedium? – Locus Standi of Private Applicants under Article 230(4) EC at a European Constitutional Crossroads, „Maastricht Journal of European and Comparative Law” 2004/3.
Coutron L., The Changes to the General Court [w:] The New EU Judiciary: An Analysis of Current Judicial Reforms, red. E. Guinchard, M.-P. Granger, Alphen aan den Rijn 2018.
Cremer W., Der EuGH bleibt sich treu – Die Nichtigkeitsklage Privater 50 Jahre nach Plaumann, „Zeitschrift für Gesetzgebung” 2014/1.
Cygan A., Protecting the Interests of Civil Society in Community Decision-making: The Limits of Article 230 EC, „International Comparative Law Quarterly” 2003/4.
Eliantonio M., Backes Ch.W., Rhee C.H. van, Spronken T.N.B.M., Berlee A., Standing up for your right(s) in Europe: A Comparative study on Legal Standing (Locus Standi) before the EU and Member States’ Courts, Cambridge 2013.
Gaudissart M.-A., L’admission préalable des pourvois: une nouvelle procédure pour la Cour de justice, „Cahiers de droit européen” 2020/1.
Gutman K., Article 47: The Right to an Effective Remedy and to a Fair Trial [w:] The EU Charter of Fundamental Rights in the Member States, red. M. Bobek, J. Adams-Prassl, Oxford–London–New York–New Delhi–Sydney 2020.
Krajewski M., The Many-Faced Court: The Value of Participation in Annulment Proceedings, „European Constitutional Law Review” 2019/2.
Lewis X., Standing of Private Plaintiffs to Annul Generally Applicable European Community Measures: If the System is Broken, Where Should it be Fixed?, „Fordham International Law Journal” 2006/5.
Łazowski A., Od członkostwa do stowarzyszenia – nowe ramy prawne dla relacji Unii Europejskiej ze Zjednoczonym Królestwem, „Państwo i Prawo” 2021/3.
Papassavas S., Kowalik-Bańczyk K. (red.), Le Tribunal de l’Union européenne à l’ère du numérique. Actes de colloque organisé à l’occasion des célébrations du 30ͤ anniversaire de l’installation du Tribunal de l’Union européenne, Luxembourg 2019.
Pignarre P.-E., L’étendue du contrôle de légalité opéré par la Cour de justice et le Tribunal sur les actes des institutions, „Cahiers de droit europeén” 2020/1.
Rasmussen M., The Origins of a Legal Revolution – The Early History of the European Court of Justice, „Journal of European Integration History” 2008/2.
Regan E., Les répercussions du retrait du Royaume-Uni sur le fonctionnement de la Cour de justice de l’Union européenne, „L’Observateur de Bruxelles” 2021/1.
Safjan M., Prawo do skutecznej ochrony sądowej – refleksje dotyczące wyroku TSUE z 19.11.2019 r. w sprawach połączonych C-585/18, C-624/18, C-625/18, „Palestra” 2020/5.
Sarmiento D., The Reform of the General Court: An Exercise in Minimalist (but Radical) Institutional Reform, „Cambridge Yearbook of European Legal Studies” 2017.
Spano R., The rule of law as the lodestar of the European Convention on Human Rights: The Strasbourg Court and the independence of the judiciary, „European Law Journal” 2021.
Usher J.A., Direct and Individual Concern – An Effective Remedy or a Conventional Solution, „European Law Review” 2005/5.
Ward A., Judicial Architecture at the Cross-Roads: Private Parties and Challenge to EC Measures Post-Jégo-Quéré, „Cambridge Yearbook of European Legal Studies” 2001.
Ward A., Locus Standi under Article 230(4) of the EC Treaty: Crafting a Coherent Test for a ‘Wobbly Polity’, „Yearbook of European Law” 2003/1.
Wildemeersch J., Contentieux de la légalité des actes de l’Union européenne: Le mythe du droit à un recours effectif, Brussels 2019.
Woude M. van der, The reform of the General Court for a better and faster judicial review, rozm. przepr. J.-F. Bellis, „Concurrences” 2020/2.
dr hab. Agnieszka Grzelak
Autorka jest profesorem nadzwyczajnym w Kolegium Prawa Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie (ORCID: 0000-0002-5867-8135).
Kinga Sabina Zielińska
Autorka jest magistrem prawa, wieloletnim pracownikiem administracji publicznej i legislatorem. Przygotowuje rozprawę doktorską w Akademii Leona Koźmińskiego (ORCID: 0000-0002-3146-6319).
Udział w autorstwie tekstu:
Agnieszka Grzelak – 50%
Kinga Sabina Zielińska – 50%
Między prawem do prywatności i ochrony danych osobowych a zapewnieniem bezpieczeństwa publicznego i walką z przestępczością. Problemu retencji danych ciąg dalszy – glosa do wyroków Trybunału Sprawiedliwości z 6.10.2020 r.: C-623/17, Privacy International, oraz w sprawach połączonych C-511/18, C-512/18, C-520/18, La Quadrature du Net i in.
W ostatnich latach Trybunał Sprawiedliwości w kilku orzeczeniach odnosił się już do problematyki zatrzymania (retencji) danych osobowych w obszarze komunikacji elektronicznej i zapewnienia dostępu do nich dla odpowiednich służb w związku z koniecznością walki z przestępczością. Z orzeczeń TS, w szczególności z wyroków w sprawach Digital Rights Ireland, Tele2 czy Ministerio Fiscal, wynikało jasno, że państwa członkowskie nie mogą wymagać od dostawców usług łączności elektronicznej uogólnionego i nieuzasadnionego szczególnymi powodami zatrzymywania danych o ruchu i danych dotyczących lokalizacji. Takie rozstrzygnięcia spotkały się z obawami i niechęcią części państw członkowskich, które wskazywały, że mogą zostać pozbawione instrumentu niezbędnego dla ochrony bezpieczeństwa publicznego czy wręcz narodowego. Problem uogólnionej retencji danych telekomunikacyjnych powrócił ponownie do TS za sprawą kilku pytań prejudycjalnych złożonych przez sądy brytyjski, belgijski i francuski w sprawach C-623/17, C-511/18, C-512/18 i C-520/18, w których wyroki zapadły w dniu 6.10.2020 r.
Słowa kluczowe: retencja danych, inwigilacja, nadzór nad działalnością służb, walka z przestępczością
dr hab. Agnieszka Grzelak
The author is an associate professor at the College of Law, Kozminski University in Warsaw, Poland (ORCID: 0000-0002-5867-8135).
Kinga Sabina Zielińska
The author is a master of law, a long-term employee of public administration and a legislator. She is preparing a doctoral dissertation at the Kozminski University in Warsaw, Poland (ORCID: 0000-0002-3146-6319).
Between the Right to Privacy and to Protection of Personal Data and Ensuring Public Security and Fighting against Crime. The Data Retention Problem Continued. Commentary on Judgments of the Court of Justice of 6 October 2020: C-623/17, Privacy International, and Joined Cases C-511/18, C-512/18, C-520/18, La Quadrature du Net and Others
The subject of data retention returned as one of the questions referred for a preliminary ruling by courts from three EU Member States. The judgments discussed in the commentary (especially the second one) are not an unequivocal continuation of the judgment in Tele2 case, therefore the future legislative practice of the Member States governing data retention issues may differ. Although the obligation to retain telecommunications data for law enforcement and intelligence agencies, imposed on operators, is inconsistent with EU law, the exceptions allowed in the judgment in La Quadrature du Net case may and certainly will be used by the Member States, which will invoke the need to protect national security. Another interesting problem highlighted in this commentary is ECtHR case law, where the issue in question is likely to find continuation, also due to a Polish application.
Keywords: data retention, surveillance, democratic control over the activities of law enforcement and intelligence agencies, fight against crime
Bibliografia / References
Bodnar A., Borkowski T., Cichocki J., Klicki W., Kładoczny P., Rapacki A., Rudzińska-Bluszcz Z., „Osiodłać Pegaza” – Przestrzeganie praw obywatelskich w działalności służb specjalnych – założenia reformy, Warszawa 2019.
Cameron I., Balancing data protection and law enforcement needs: Tele2 Sverige and Watson, „Common Market Law Review” 2017/5.
Carroll R., Irish murderer appeals conviction on grounds of EU data law breach, „The Guardian” z 28.12.2020 r.
Grabowska-Moroz B., Data Retention in the European Union [w:] European Constitutional Courts towards Data Retention Laws, red. M. Zubik, J. Podkowik, R. Rybski, Cham 2021.
Grzelak A., Data Retention Saga Continues: Decision of the Polish Constitutional Tribunal of 30 July 2014 in Case K 23/11, „European Public Law” 2016/3.
Grzelak A., Granica między skuteczną walką z przestępczością a prawem do prywatności i do ochrony danych osobowych – glosa do wyroku TS z 8.04.2014 r. w sprawach połączonych: C-293/12 i C-594/12 Digital Rights Ireland, „Europejski Przegląd Sądowy” 2014/7.
Grzelak A., Trybunał Sprawiedliwości ponownie o relacji między koniecznością zwalczania przestępczości a prawem do prywatności – glosa do wyroku TS z 21.12.2016 r. w sprawach połączonych C-203/15 Tele2 Sverige AB oraz C-698/15 Watson, Brice, Lewis, „Europejski Przegląd Sądowy” 2017/3.
Henley J., Denmark frees 32 inmtes over flows in phone geolocation evidence, „The Guardian” z 12.09.2019 r.
Kayali L., France seeks to bypass EU top court on data retention, „Politico” z 3.03.2021 r.
Leutheusser-Schnarrenberger S., Goodbye Vorratsdatenspeicherung, Verfassungsblog, 8.11.2020 r.
Rojszczak M., Prawne podstawy prowadzenia masowej inwigilacji obywateli opartej na hurtowym i nieukierunkowanym przechwytywaniu danych w UE z uwzględnieniem dorobku orzeczniczego TSUE i ETPC, „Studia Prawa Publicznego” 2017/2.
Sajfert J., Bulk data interception/retention judgments of the CJEU – A victory and a defeat for privacy, European Law Blog, 26.11.2020 r.
Zubik M., Podkowik J., Rybski R. (red.), European Constitutional Courts towards Data Retention Laws, Cham 2021.
dr Agnieszka Sołtys
Autorka jest adiunktem w Zakładzie Prawa Europejskiego Instytutu Nauk Prawnych PAN (ORCID: 0000-0002-5935-1396).
Prawo do milczenia osób fizycznych w postępowaniach administracyjnych, które mogą prowadzić do nałożenia sankcji o charakterze karnym – glosa do wyroku Trybunału Sprawiedliwości z 2.02.2021 r., C 481/19, DB przeciwko Commissione Nazionale per le Società e la Borsa (Consob)
W wyroku w sprawie C 481/19 Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej po raz pierwszy wypowiedział się w sprawie prawa do milczenia i nieprzyczyniania się do obciążania samego siebie osób fizycznych. Praktyczne znaczenie wyroku pozostaje doniosłe poprzez wyznaczenie unijnego standardu ochrony w zakresie praw procesowych w obszarze postępowań administracyjnych, które mogą prowadzić do nałożenia sankcji o charakterze karnym. Wyrok zapadł w odpowiedzi na pytanie prejudycjalne sądu konstytucyjnego Włoch, wpisując się tym samym w dialog sądowy kształtujący złożony porządek konstytucyjny UE.
Słowa kluczowe: prawo do milczenia, sankcje o charakterze karnym, ochrona praw podstawowych, wykładnia prawa unijnego, dialog sądowy w UE, Corte costituzionale, procedura prejudycjalna, złożony porządek konstytucyjny UE
Opracowanie zostało przygotowane w ramach projektu badawczego nr 2017/27/B/HS5/03043 pt. „Konstytucjonalizm europejski. Pluralistyczna koncepcja relacji prawa unijnego i krajowego w orzecznictwie sądowym” finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki.
dr Agnieszka Sołtys
The author is an assistant professor at the Department of European Law of the Institute of Legal Studies, Polish Academy of Sciences (ORCID: 0000-0002-5935-1396).
Natural Persons’ Right to Remain Silent in Administrative Proceedings Which May Result in Criminal Sanctions. Commentary on Judgment of the Court of Justice of 2 February 2021, C 481/19, DB v. Commissione Nazionale per le Società e la Borsa (Consob)
In the judgment in case C-481/19, the Court of Justice of the European Union for the first time spoke about natural persons’ right to remain silent and to avoid self-incrimination. The practical significance of the judgment is considerable: it sets a EU standard of protection in the area of procedural rights in administrative proceedings which may result in sanctions of a criminal nature being imposed. The judgment was issued in response to a question from the Italian constitutional court, as part of the judicial dialogue that shapes the complex constitutional order of the EU.
Keywords: right to remain silent, sanctions of a criminal nature, protection of fundamental rights, interpretation of EU law, judicial dialogue in the EU, Corte costituzionale, procedure of requests for preliminary rulings, complex constitutional order of the EU
The paper was prepared as part of research project No. 2017/27/B/HS5/03043 “European constitutionalism. Pluralistic concept of the relation between EU and national law in case law”, financed by the National Science Centre in Poland.
Bibliografia / References
Arnull A., The European Union and its Court of Justice, Oxford 2006.
Barcz J., Ustrój lizbońskiej Unii Europejskiej. Podstawy traktatowe, struktura, instytucje i prawo, Piaseczno 2017.
Beneyto J.M., Pernice I. (red.), Europe’s constitutional challenges in the light of the recent case law of national constitutional courts. Lisbon and beyond, Baden-Baden 2011.
Bengoetxea J., The legal reasoning of the European Court of Justice, Oxford 1993.
Bengoetxea J., MacCormick N., Moral Soriano L., Integration and integrity in the legal reasoning of the European Court of Justice [w:] The European Court of Justice, red. G. de Burca, J.H.H. Weiler, Oxford 2001.
Besselink L., The Place of National Parliaments within the European Constitutional Order [w:] Interparliamentary Cooperation in the Composite European Constitution, red. N. Lupo, C. Fasone, Hart Publishing, Oxford 2016.
Biernat S., Współpraca sądów państw członkowskich z ETS w ramach procedury prejudycjalnej [w:] Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, red. J. Barcz, Warszawa 2006.
von Bogdandy A., Founding Principles [w:] Principles of European Constitutional Law, red. A. von Bogdandy, J. Bast, Oxford: Hart Publishing; Munich: Beck Publishing, 2010.
Bredimas A., Methods of interpretation and Community law, Amsterdam–New York–Oxford 1978.
Claes M., de Visser M., Popelier P., van de Heyning C. (red.), Constitutional Conversations in Europe – Actors, Topics and Procedures, Cambridge 2012.
Craig P., de Búrca G., EU Law, Text, Cases, and Materials, Oxford 2015.
Della Cananea G., L'Unione europea. Un ordinamento composito, Roma/Bari, Laterza 2003.
Gronowska B., Prawo oskarżonego do milczenia oraz wolność od samooskarżania w ocenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Prokuratura i Prawo” 2009/7–8.
Helios J., Pojmowanie wykładni prawa europejskiego w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości, „Acta Universatis Wratislaviensis. Prawo” 2002/281.
Hofmański P., Wróbel A. [w:] Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Komentarz, red. L. Garlicki, Warszawa 2010, Legalis.
Jasiński W., Prawo do nieobciążania się w procesie karnym w świetle standardów strasburskich, „Prokuratura i Prawo” 2015/7–8.
Kalisz A., Wykładnia i stosowanie prawa wspólnotowego, Warszawa 2007.
Kowalik-Bańczyk K. [w:] Karta Praw Podstawowych. Komentarz, red. A. Wróbel, Warszawa 2020, Legalis.
Kustra A., Kelsenowski model kontroli konstytucyjności prawa a integracja europejska. Studium wpływu, Toruń 2015.
Lasagni G., Op-Ed.: Consob – The Court of Justice on the right to remain silent in criminal matters (and beyond…), https://eulawlive.com/op-ed-consob-the-court-of-justice-on-the-right-to-remain-silent-in-criminal-matters-and-beyond-by-giulia-lasagni/ (dostęp: 7.07.2021 r.).
Lonardo L., Op-Ed: DB v Consob: the scope of right to silence under EU law, https://eulawlive.com/op-ed-db-v-consob-the-court-of-justices-case-on-the-right-to-silence-in-criminal-matters-by-luigi-lonardo/# (dostęp: 8.07.2021 r.).
Łętowska E., Dialog i metody. Interpretacja w multicentrycznym systemie prawa (cz. II), „Europejski Przegląd Sądowy” 2008/12.
Miąsik D., Czy wykładnia prawa unijnego w orzeczeniach prejudycjalnych Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej jest wiążąca dla polskich organów stosujących prawo? [w:] Skutki braku notyfikacji przepisów technicznych ustawy o grach hazardowych dla wymiaru sprawiedliwości Rzeczpospolitej Polskiej, red. M. Taborowski, Warszawa 2017.
Miąsik D., Pojęcie sprawy wspólnotowej z perspektywy właściwości Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego (zarys problematyki) [w:] Studia i analizy Sądu Najwyższego, t. 2, red. K. Ślebzak, W. Wróbel, Warszawa 2008.
Miąsik D., Sprawa wspólnotowa przed sądem krajowym, „Europejski Przegląd Sądowy” 2008/9.
Niesiołowski J., Mikołajczyk A., Z zagadnień wykładni prawa europejskiego [w:] Polska kultura prawna a proces integracji europejskiej, red. S. Wronkowska, Kraków 2005.
Pawelec S., Prawo oskarżonego do milczenia w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka – wybrane zagadnienia [w:] Skutki czynności procesowych w świetle standardów europejskich, red. D. Gil, Lublin 2014.
Pernice I., Mayer F., De la constitution composeè de L'Europe, „Revue trimestrielle de droit européen” 2000/36.
Peters A., Elemente einer Theorie der Verfassung Europas, Berlin 2001.
Popelier P., Mazmanyan A., Vandenbruwaene W. (red.), The role of constitutional courts in multilevel governance, Cambridge-Antwerp-Portland 2013.
Półtorak N. [w:] Karta Praw Podstawowych. Komentarz, red. A. Wróbel, Warszawa 2020, Legalis.
Sakellaraki A., „You have the right to remain silent” during punitive administrative proceedings, CJEU confirms – Case C-481/19 DB v. Consob, https://europeanlawblog.eu/2021/02/25/you-have-the-right-to-remain-silent-during-punitive-administrative-proceedings-cjeu-confirms-case-c%E2%80%91481-19-db-v-consob/ (dostęp: 7.07.2021 r.).
Sakowicz A., Prawo do milczenia w polskim procesie karnym, Białystok 2019.
Słowik P., Menedżerowie się nie pogrążą, bo mają prawo milczeć, https://www.gazetaprawna.pl/firma-i-prawo/artykuly/8084465,prawo-do-milczenia-wyrok-tsue-menedzerowie-kary-administracyjne.html (dostęp: 8.07.2021 r.).
Sołtys A., Cechy i charakter prawa unijnego oraz problem jego konstytucjonalizacji [w:] System Prawa Unii Europejskiej, red. A. Wróbel, t. 1, Podstawy i źródła prawa Unii Europejskiej, red. S. Biernat, Warszawa 2020.
Sołtys A., Obowiązek wykładni prawa krajowego zgodnie z prawem unijnym jako instrument zapewniania efektywności prawa Unii Europejskiej, Warszawa 2015.
System Prawa Unii Europejskiej, red. A. Wróbel, t. 3, Wykładnia prawa Unii Europejskiej, red. L. Leszczyński, Warszawa 2019.
Szwarc M., Application of the Charter of Fundamental Rights in the Context of Sanctions Imposed by Member States for Infringements of European Union Law: Comment on Fransson Case, „European Public Law” 2014/2.
Szwarc M., Effectiveness of EU law and protection of fundamental rights – in search of balance in the context of the ne bis in idem principle, „Studia Prawnicze” 2019/4.
Szwarc M., Łączne zastosowanie sankcji administracyjnych i karnych w świetle zasady ne bis in idem (uwagi na tle orzecznictwa ETPC), „Państwo i Prawo” 2017/12.
Szwarc M. [w:] Karta Praw Podstawowych. Komentarz, red. A. Wróbel, Warszawa 2020, Legalis.
Wąsek-Wiaderek M., „Nemo se ipsum accusare tenetur” w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka [w:] Orzecznictwo sądowe w sprawach karnych. Aspekty europejskie i unijne, red. L. Gardocki, J. Godyń, M Hudzik, L.K. Paprzycki, Warszawa 2008.
Wróbel A. [w:] Karta Praw Podstawowych. Komentarz, red. A. Wróbel, Warszawa 2020, Legalis.
Wróblewski J., Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988.
Wróblewski M., Karta praw podstawowych Unii Europejskiej jako źródło prawa UE [w:] System Prawa Unii Europejskiej, red. A. Wróbel, t. 1, Podstawy i źródła prawa Unii Europejskiej, red. S. Biernat, Warszawa 2020.
Zieliński M., Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2008.
Zieliński M., Wyznaczniki reguł wykładni prawa, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1998/ 3–4.
Zieliński M., Bogucki O., Chudoń A., Czepita S., Kanarek B., Municzewski A., Zintegrowanie polskich koncepcji wykładni prawa, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2009/4.
Zirk-Sadowski M., Wpływ orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej na wykładnię sądów administracyjnych [w:] System Prawa Administracyjnego, red. R. Hauser, Z. Niewiadomski, A. Wróbel, t. 4, Wykładnia w prawie administracyjnym, Warszawa 2012.
Zirk-Sadowski M., Wykładnia i rozumienie prawa w Polsce po akcesji do Unii Europejskiej [w:] Polska kultura prawna a proces integracji europejskiej, red. S. Wronkowska, Kraków 2005.
Żuławska C., Parę uwag o wykładni sędziowskiej po akcesji [w:] Ars et Usus. Księga pamiątkowa ku czci Sędziego Stanisława Rudnickiego, Warszawa 2005.
dr hab. Mateusz Pilich
Autor jest adiunktem w Katedrze Międzynarodowego Prawa Prywatnego i Handlowego Uniwersytetu Warszawskiego (ORCID: 0000-0001-7934-1606).
Jurysdykcja i prawo właściwe w sprawach spadkowych załatwianych przed notariuszem w państwie członkowskim Unii Europejskiej
– wprowadzenie i wyrok Trybunału Sprawiedliwości z 16.07.2020 r., C-80/19, Postępowanie zainicjowane przez E.E.
Prezentowany poniżej wyrok TS z 16.07.2020 r., C-80/19, Postępowanie zainicjowane przez E.E., stanowi najbardziej kompleksową i wyczerpującą analizę rozporządzenia nr 650/2012 w dotychczasowym orzecznictwie unijnym. Podjęto w nim ważny wątek wykładni pojęcia zwykłego pobytu zmarłego (spadkodawcy) w chwili śmierci. Trybunał rozstrzygnął, że może ono zostać ulokowane tylko w jednym państwie członkowskim oraz generalnie usystematyzował wytyczne dla sądów i organów państw członkowskich odnośnie do ustalenia głównego łącznika rozporządzenia, zawarte w motywach 23 i 24. Ponadto szerzej naświetlono charakter krajowego poświadczenia dziedziczenia sporządzonego przez notariusza; podążając tropem wyznaczonym przez wcześniejsze orzeczenie w sprawie C 658/17, WB, TS orzekł, że notariusze nierozstrzygający spornych kwestii co do faktu i prawa nie mogą być uważani za „sądy” i nie są związani normami jurysdykcyjnymi rozporządzenia, wydawane przez nich akty stanowią zaś dokumenty urzędowe, przyjmowane i wykonywane zgodnie z art. 59 i 60 rozporządzenia spadkowego. Wreszcie wyrok wyjaśnia ważne zagadnienia stosowania przepisów przejściowych art. 83 ust. 2 i 4 rozporządzenia spadkowego, które pozwalają utrzymać w mocy rozrządzenia dokonane przez spadkodawców przed datą rozpoczęcia stosowania interpretowanego aktu normatywnego, tj. przed dniem 17.08.2015 r. Jak wynika z rozważań Trybunału, do zastosowania prawa ojczystego spadkodawcy w takim przypadku wystarczy ustalenie, że sporządził on rozrządzenie spadkowe przed notariuszem w swoim państwie pochodzenia.
Słowa kluczowe: współpraca sądowa w sprawach cywilnych, rozporządzenie nr 650/2012, pojęcie „sprawa spadkowa mająca skutki transgraniczne”, miejsce zwykłego pobytu zmarłego, notariusz jako „sąd” w rozumieniu rozporządzenia, charakter aktu poświadczenia dziedziczenia, umowa prorogacyjna, przepisy przejściowe
dr hab. Mateusz Pilich
The author is an associate professor at the Department of International Private and Trade Law, University of Warsaw (Poland) (ORCID: 0000-0001-7934-1606).
Jurisdiction and Law Applicable in Matters of Succession Dealt with before a Notary in an EU Member State. Introduction and CJEU Judgment of 16 July 2020, C-80/19 Proceedings Brought by E. E
The judgment of 16 July 2020, in case C-80/19, Proceedings brought by E.E., discussed below, is the most comprehensive and exhaustive analysis of Regulation No. 650/2012 (the so-called Succession Regulation) in EU case law. It deals with an important issue in the interpretation of the concept of habitual residence of the deceased at the time of death. The Court decided that it may be in only one Member State and generally systematized the guidelines for Member States’ courts and authorities as regards establishing the main connecting factor of the Regulation, which guidelines are included in its recitals 23 and 24. In addition, the nature of the national certificate of succession drawn up by a notary has been further elucidated; following the path set by the earlier judgment in case C-658/17, WB, the CJ ruled that notaries, who do not resolve disputes as to fact and law, cannot be considered ‘courts’ and are not bound by EU provisions on jurisdiction, while the acts they issue are official documents, adopted and enforced pursuant to Articles 59 and 60 of the Succession Regulation. Finally, the judgment clarifies important issues concerning the application of transitional provisions of Article 83(2) and (4) of the Succession Regulation, which allow for maintaining the succession dispositions made by the deceased before the date of application of the interpreted legal instrument, i.e. before 17 August 2015. As can be figured out from the considerations of the Court of Justice, in order to apply the law of the deceased’s jurisdiction of nationality, it should be sufficient that the deceased has drawn up a succession disposition before a notary in the country of origin.
Keywords: judicial cooperation in civil matters, Regulation (EU) No. 650/2012, concept of ‘succession having cross-border implications’, notion of the ‘State in which the deceased had his habitual residence at the time of death’, notary as a ‘court’ within the meaning of the Regulation, nature of the succession certificate, prorogation agreement, transitional provisions
Bibliografia / References
Baetge D., Der gewöhnliche Aufenthalt im internationalen Privatrecht, Tübingen 1994.
Beyer E., Anmerkung zu EuGH v. 16.7.2020 – C-80/19 – E.E., „Zeitschrift für das Privatrecht der Europäischen Union” 2021/2.
Bobrzyńska O., Zwykły pobyt w konwencjach Haskiej Konferencji Prawa Prywatnego Międzynarodowego, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2019/2.
Bobrzyńska O., Mostowik P., Zwykły pobyt dziecka jako podstawa jurysdykcji krajowej oraz łącznik kolizyjny, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Acta Iuris Stetinensis” 2014/6.
Bogdzevič K., The Lithuanian Supreme Court Rules on the E.E. Case After the CJEU’s Judgment, https://eapil.org/2020/12/21/the-lithuanian-supreme-court-rules-on-the-e-e-case-after-the-cjeus-judgment/ (dostęp: 9.06.2021 r.).
Bumbaca V., CJEU on the deceased’s habitual residence, https://conflictoflaws.net/2020/cjeu-on-the-deceaseds-habitual-residence/ (dostęp: 9.06.2021 r.).
Calvo Caravaca A.-L., Article 21 – General Rule [w:] The EU Succession Regulation. A Commentary, red. A.-L. Calvo-Caravaca, A. Davì, H.-P. Mansel, Cambridge 2016.
Davì A., Introduction [w:] The EU Succession Regulation. A Commentary, red. A.-L. Calvo-Caravaca, A. Davì, H.-P. Mansel, Cambridge 2016.
Emmerich J., Der gewöhnliche Aufenthalt als erbrechtliches und subjektives Merkmal – eine Untersuchung der Regelanknüpfung der EU-ErbVO, „Zeitschrift für die gesamte erbrechtliche Praxis (ErbR)” 2016/3.
Fuchs A., The new EU Succession Regulation in a nutshell, „ERA Forum” 2015/16, s. 120; M. Pazdan, Statut spadkowy w świetle rozporządzenia spadkowego [w:] Nowe europejskie prawo spadkowe, red. M. Pazdan, J. Górecki, Warszawa 2015.
Kindler P., Vom Staatsangehörigkeits- zum Domizilprinzip: das künftige internationale Erbrecht der Europäischen Union, „Praxis des Internationalen Privat- und Verfahrensrechts” 2010/1.
Kłoda M., Europejskie rozporządzenie spadkowe a rozrządzenia na wypadek śmierci dokonane przed 17 sierpnia 2015 r., „Palestra” 2014/10.
Kot T., Czy polski notariusz może być sądem na gruncie rozporządzenia spadkowego? Głos w dyskusji [w:] Nowe europejskie prawo spadkowe, red. M. Pazdan, J. Górecki, Warszawa 2015.
Lagarde P. [w:] U. Bergquist i in., EU Regulation on Succession and Wills. Commentary, Köln 2015.
Lehmann M., The Court of Justice on the Succession Regulation: Matthias Lehmann on the E.E. Case, https://eapil.org/2020/10/21/a-major-cjeu-decision-on-the-succession-regulation-the-case-of-e-e/ (dostęp: 5.06.2021 r.).
Limante A., The E.E. Decision Sheds Light on Notaries Acting as ‘Courts’ and on a Few Other Notions Within the Context of the Succession Regulation, „European Papers” 2021/1.
Mankowski P., Zu Auslegung und Anwendungsbereich der EUErbVO. EuGH Urt. v. 16.7.2020 (C-80/19), „Zeitschrift für die gesamte erbrechtliche Praxis” 2020/10.
Margoński M. [w:] Komentarze Prawa Prywatnego, t. 4B, Prawo i postępowanie spadkowe. Komentarz, red. K. Osajda, Warszawa 2018.
Odersky F. [w:] U. Bergquist i in., EU Regulation on Succession and Wills. Commentary, Köln 2015.
Pacuła K., The Principle of a Single Estate and Its Role in Delimiting the Applicable Laws, „Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego” 2020/26.
Pazdan M., Statut spadkowy w świetle rozporządzenia spadkowego [w:] Nowe europejskie prawo spadkowe, red. M. Pazdan, J. Górecki, Warszawa 2015.
Pazdan M., Zachariasiewicz M., The EU succession regulation: achievements, ambiguities, and challenges for the future, „Journal of Private International Law” 2021/1
Pfeiffer T., Ruhestandsmigration und EU-Erbrechtsverordnung, „Praxis des Internationalen Privat- und Verfahrensrechts (IPRax)” 2016/4.
Pilich M., Łączniki personalne osób fizycznych w prawie prywatnym międzynarodowym (zagadnienia wybrane), „Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego” 2016, t. 19.
Pilich M., Zasada obywatelstwa w prawie prywatnym międzynarodowym. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 2015.
Rentsch B., Gewöhnlicher Aufenthalt und Rechtsstellung von Notaren in grenzüberschreitenden Erbsachen, LMK 2021, 437104, cz. 2.a.
Santaló Goris C., The Court of Justice on the Succession Regulation: Carlos Santaló Goris on the E.E. Case, https://eapil.org/2020/10/21/the-court-of-justice-on-the-succession-regulation-carlos-santalo-goris-on-the-e-e-case/ (dostęp: 9.05.2021 r.).
Walasik M., Pozycja prawna polskiego notariusza w sprawach międzynarodowych z zakresu prawa spadkowego [w:] Znad granicy ponad granicami. Księga jubileuszowa Profesora Dietera Martiny, red. M. Krzymuski, M. Margoński, Warszawa 2014.
Wieczorek A., Ustalenie prawa właściwego w świetle rozporządzenia spadkowego nr 650/2012, „Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego” 2017/21.
Wilderspin M., The Notion of „Court” under the Succession Regulation, „Problemy Prawa Prywatnego Międzynarodowego” 2020/26.
Winter L.I. de, Nationality or Domicile? The Present State of Affairs, „Recueil des Cours” 1969/III, t. 128.
Wysocka-Bar A., Polski notariusz nie jest sądem, a akt poświadczenia dziedziczenia nie jest orzeczeniem – glosa do wyroku Trybunału Sprawiedliwości z 23.05.2019 r., C-658/17, WB, „Europejski Przegląd Sądowy” 2019/12.
Wysocka-Bar A., Prawo właściwe dla dziedziczenia według unijnego rozporządzenia dotyczącego spraw spadkowych, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2012/4.
Wysocka-Bar A., Wybór prawa w międzynarodowym prawie spadkowym, Warszawa 2013.
