W ramach studiów przygotowawczych do odbudowy samorządu lokalnego w Polsce w latach 1980–1989 wielu naukowców i działaczy społecznych przygotowało dziesiątki opracowań. Problematyka związana z koncepcją i funkcjonowaniem władzy lokalnej pojawiła się też w pracach Okrągłego Stołu, przy którym debatowano również nad przyszłością szkolnictwa, podejmując m.in. takie tematy jak szkoły publiczne i „niepaństwowe”, konkurs na stanowisko dyrektora, rady pedagogiczne, samorząd uczniowski.
Fragment artykułu z miesięcznika "Dyrektor Szkoły" 2020/5
Wcześniej, w 1987 r., rząd powołał Komitet Ekspertów ds. Edukacji Narodowej, który zakończył pracę w czerwcu 1989 r. raportem Edukacja narodowa priorytetem. Raport o stanie i kierunkach rozwoju edukacji narodowej w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Warszawa–Kraków 1989).
W 1990 r. Sejm uchwalił m.in. zmianę Konstytucji i ustawę z 8.03.1990 r. o samorządzie terytorialnym, a także ustawę z 17.05.1990 r. o podziale zadań i kompetencji określonych w ustawach szczególnych między organy gminy a organy administracji rządowej oraz o zmianie niektórych ustaw, której art. 9 przewidywał, iż prowadzenie szkół i placówek, należące dotychczas do zadań rad narodowych, przechodziło do właściwości kuratorów oświaty. Ci zaś na wniosek lub za zgodą gminy mogli jej przekazać prowadzenie niektórych szkół i placówek.
Pierwsze wybory do rad samorządu terytorialnego odbyły się 27.05.1990 r. – od tego momentu rozpoczęła się wspólna przygoda oświaty i samorządu. Ustawa z 7.09.1991 r. o systemie oświaty była już tylko domknięciem procesu. Jej art. 104 potwierdzał, iż prowadzenie szkół podstawowych przechodzi z dniem 1.01.1994 r. do obowiązkowych zadań własnych gmin (w 1993 r. termin ten przesunięto na 1.01.1996 r.). Rozporządzeniem z 13.07.1993 r. w sprawie określenia zadań i kompetencji z zakresu rządowej administracji ogólnej i specjalnej, które mogą być przekazane niektórym gminom o statusie miasta, wraz z mieniem służącym do ich wykonywania, a także zasad i trybu przekazania Rada Ministrów rozpoczęła prace nad przywróceniem powiatów, a 1.01.1994 r. pilotażowo oddała 46 miastom m.in. szkoły średnie.